სამკურნალო მცენარეების ლექსიკონი-ძ

ძაბრა-სოკო

ძარა

რაჭ. ძარა-ძარა.

მრავალწლოვანი ბალახოვანი მცენარე  60–90 სმ  სიმაღლისა. აქვს დატოტვილი ღეროები. ძირხვენა მუქია, განსაკუთრებული სურნელით. ფოთლები ლანცეტურია. წვეტიანი. ყვავილები წვრილი, მომწვანო–მოწითალო. ყვავილობს ივნის–ივლისში. სამკურნალოდ აგროვებენ ძირებს, რომლებიც შეიცავს ანტრაგლიკოზიდებს, ფრანგულაემოდინს, მჟავეებს, ფისს, რკინას, ვიტამინ K-ს და C-ს, ეთერზეთის კვალს, რუტინს. მათ ახასიათებს შემკვრელი, ანთების საწინააღმდეგო, ჭრილობების შემხორცებელი თვისებები. ფოთლების ნაყენი აჩერებს ღებინებას, აუმჯობესებენ ნაღველის განოყოფას, ნაყოფი შემკვრელი საშუალებაა, ებრძვის ანთებას.  სამკურნალოდ იყენებენ ნახარშს, სპირტიან ნაყენს, ფაფებს.

ძაფოვანი იუკა

ძაღლის ბირკა

გურ. ქინძა-ქინძე; მეგრ. ქვიჯეჯე, ქიჯოჯე.

ძაღლის ენა

Cynoglossum officinalis L.

მოხევ. ძაღლის მხალაჲ; ხევს. ღორნიკა, ქირი; მესხ. გელისყურა, ლოსტოკი; მეგრ. სახოკია; სვან. ჟაღვეშ ნინ, ჟეღი ნინ.

ორ ან მრავალწლიანი მცენარე 40–100 სმ სიმაღლისა. აქვს უსიამოვნო სუნი, სწორი ვერტიკალური ფესვი. ფოთლები ფესვთანაა, დაშვებული.  ყვავილები ხუთნაწევრა. ნაყოფი ოთხი კაკალია. ყვავილობს ივლის–აგვისტოში. სამკურნალო ნედლეულს წარმოადგენს ფესვი და ფოთლები, რომლებიც შეიცავს ალკალოიდებს, მთრიმლავ ნივთიერებებს, ფისებს, ეთერზეთს, ქოლინს. მცენარე შხამიანია, ამიტომაც იგი გამოიყენებოდა ძირმაგარების, დამწვრობების, ძვალ–კუნთოვანი სისტემის ტკივილის სამკურნალოდ. უძველესი დროიდან ცნობილია როგორც დამამშვიდებელი საშუალება.
ხალხურ მედიცინაში ცნობილია როგორც ნაღვლის, ფილტვების, სისხლის ღებინების, ხველის, ფაღარათის, ქვეწარმავლებისა და ძაღლის ნაკბენების მკურნალობის საშუალება.

მცენარე შედის არაერთი პრეპარატის შედგენილობაში.

ძაღლის პიტნა, ჭინჭრისგერა

Ballota nigral L.

მრავალწლიანი მცენარე 50-120 სმ სიმაღლისა. აქვს მოკლე ძაფები. ღერო ოთხწახნაგაა, სწორი, მარტივი ტოტებით. ფოთლები მოკლეა, კვერცხისებური. ყვავილები ორტუჩაა, წვრილი, ლილისფერ–მოწითალო. ნაყოფი კაკალია.

სამკურნალო ნედლეულად გამოიყენება მთელი მცენარე. შეიცავს მწარე ნივთიერებებს, ალკალოიდებს, ეთერზეთს, ვიტამინ C-ს. ბალახს გააჩნია დამამშვიდებელი, წნევის დამწევი, ტკივილგამაყუჩებელი თვისებები. იგი გამოიყენება მკერდის ტკივილისა და რევმატიზმის სამკურნალოდ. ხმარობენ ვალერიანისა და მრავალძარღვას მაგივრად. იყენებენ კომპრესებშიც.

ძაღლის სატაცური, მიხელტა

Tamus communis L.

ქართლ. მიწისქონა; ფშ. ძაღლაფსელა; თუშ. დათვთყურძენა; იმერ. ლეფშურა; რაჭ., ლეჩხ. ზმ. იმერ. ფუტკრიქავა, ფუთრიკავა; ზმ.აჭ. ლემშური; ქვ. აჭ. ქავილა; გურ. ძირიწამალი; მეგრ. მორთა, უნთო, უნთოში ჯინჯი, ძარხუხუ; სვან. მეთ, მუუთა.

მრავალწლოვანი ბალახოვანი ლიანა. ღერო მსხვილი და ხორციანია. ფოთლები მორიგეობითია, გრძელი. ყვავილები მარტივია, ყვითელ–მომწვანო. შეკრულია ფუნჯებად. ნაყოფი წითელი თესლიანი კენკრაა. ყვავილობს აპრილ–ივნისში. იზრდება კავკასიასა და ყირიმში. ნედლეულად გამოიყენება ძირები, რომლებიც შეიცავს ჭიანჭველამჟავას, ალკალოიდურ ნაერთებს, გლიკოზიდებს, საპონინებს, კაროტონოიდებს, პოლისახარიდებს და ამინომჟავას. მცენარე შხამიანია.

ძაღლის სატაცურის ფესვი გამოიყენება ქართულ ხალხურ მედიცინაში და კავკასიის სხვა მხარეებში რევმატიზმისა და იშიაზის სამკურნალოდ. კლინიკური დაკვირვებებით დადასტურებულია ძაღლის სატაცურის ნახარშის ეფექტურობა აღნიშნული დაავადებების მკურნალობისას.

 ძაღლის სატაცურის ჩვილ ყლორტებს ადუღებენ, წყალს რამდენიმეჯერ გადაწურავენ, შემდეგ კვლავ ახალ წყალში ნახარშს საჭმელად იყენებენ, მაგრამ მისი დიდი რაოდენობით ჭამა კუჭაშლილობას იწვევს.
ძლიერ ტოქსიკურია.  

ძაღლის ქინძი

Aethusa cynapium

ქართლ. მიწამაყვალა; ქიზიყ. ძუძუმაყვალა; იმერ., რაჭ. ბამბა-მაყვალა; ქვ. იმერ. ბამბა-მაყვალი; ინგ. ძაღლი მაყოლ; მეგრ. ჯოღორიში მუყია.

ერთწლიანი მცენარე 1 მეტრამდე სიმაღლისა. აქვს დატოტვილი ღერო. ფოთლები დანაწევრებულია, სამკუთხა. ყვავილები თეთრია. ნაყოფი მრგვალია. თესლი   ბრტყელი. ნამდვილი ოხრახუშისაგან იგი განსხვავდება აგებულებითა და მბზინავი ფოთლებით.   გამოიყენება ჰომეოპათიაში, განსაკუთრებით ბავშვთა მკურნალობისათვის.

ძაღლმაყვალა

ქართლ. მიწამაყვალა; ქიზიყ. ძუძუმაყვალა; იმერ., რაჭ. ბამბა–მაყვალა; ქვ.იმერ.  ბამბამაყვალი; ინგ. ზაღლი მაყოლ; მეგრ.  ჯოღორიში მუყია.

ძაღლნიორა

Rubus fruticosus L.

ქართლ. თაგვნიორა; რაჭ. გველერწო; ლეჩხ. კოწიალე.

მრავალწლოვანი ნახევრადბუჩქი. იზრდება 1,5 მეტრამდე სიმაღლისა. პირველ წელს მცენარე მაგრდება. მისი ტოტები დაფარულია ეკლებით. მეორე წელს იფარება ყვავილებით, ისხამს ნაყოფს, ეზრდება ახალი ტოტები. ნაყოფი სხვადასხვა ფერის, თესლიანი კენკრაა.

სამკურნალოდ გამოიყენება ნორჩი ფოთლები და ნაყოფი, რომლებიც შეიცავს მთრიმლავ ნივთიერებებს, ორგანულ მჟავას, ფლავონიდებს, ინოზიტს, შაქარს, კაროტინს, ვიტამინებს, მარგანეცს. პრეპარატებს აქვთ ანთების საწინააღმდეგო, ჭრილობების შემხორცებელი, ამოსახველებელი, ჭიების საწინააღმდეგო, ხველის საწინააღმდეგო, ოფლმდენი, შარდმდენი, დამამშვიდებელი თვისებები.
 მათ შინაგანად იყენებენ ნევროზების, ფაღარათის, გასტრიტის, სისხლდენების, ზედა სასუნთქი გზების, წყლულების, მოწამვლის და სხვა შემთხვევებში.  ხმარობენ გარეგანადაც, კანის დაავადებების სამკურნალოდ და სავლებად.

ძაღლნიორა იმერული

ნ. იმერული ძაღლნიორა.

ძაღლყურძენა

Solanum nigrum L.

მოხევ. ძაღლიხუნწაჲ; ინგ. ზაღლი პამიდორ; აჭ. ძაღლყურძენა; ჭან. ჯოღორ ყურძენი; მეგრ. დიხაში მელიშია, ჯოღორიში მაყურზენაია, ღვინჯა-ღვინჯა, უჩა ტყა; სვან. მუყურძენოოლ.

ერთწლიანი ბალახია. იზრდება 70 სმ–მდე. ტანი განტოტვილია, სწორმდგომი; ფოთლები მორიგეობითი, ოდნავდაშვებული. ყვავილები ორსქესაა, თეთრი. ნაყოფი მრგვალი კენკრაა, შავი.

სამკურნალო ნედლეულია ბალახი და ნაყოფი. მცენარე შეიცავს მთრიმლავ და  მღებავ ნივთიერებებს, შაქარს, ორგანულ მჟავებს, ვიტამინებს, გლიკოზიდებს, კაროტინს. შხამიანი ნივთიერებები მწიფე ნაყოფში უკვალოდ ქრებიან. ნაყოფი ხასითდება ტკივილგამაყუჩებელი, შარდმდენი, სიცხისდამწევი, ჭიისდამდენი, ამომახველებელი, ანტირევმატული თვისებებით. ამშვიდებს ნერვულ სისტემას, აუმჯობესებს მხედველობას.

ძაღლყურძენას პრეპარატები ხალხურ მედიცინაში გამოიყენება მუცელში ტკივილის, შარდის ბუშტის, შარდკენჭოვანი და ნაღველკენჭოვანი დაავადებების, ათეროსკლეროზის, რევმატული დაავადებების,  წყლულების, ჩირქოვანი დაავადებების სამკურნალოდ.   

ძაძა

Vigna sinensis

კახ. მამიკალია-ლობიო, შავკუჭა-ლობიო; ქიზიყ. პირშავი ლობიო; იმ. მიწა-ლობიო, პირშავა-ლობიო, შავჭიპა-ლობიო, წვრილი ლობიო; მეგრ. დიხაში ლებია, ჩე ჭიფე ლებია, ჩე ჩხირა ლებია.

ერთწლიანი ბალახოვანი მცენარეა. ძალიან ჰგავს ლობიოს. მისი თესლი გემრიელი საჭმელია. შეიცავს ცხიმებსა და ცილებს. ითვლება კარგ დიეტურ საშუალებად.

ძახველა, ძახველი

Virnum opolus

ქართლ., კახ. ძახველა; მთიულ., ფშ., ხევს., ქვ. რაჭ. მძახველი; თშ. ძეხველი; ქართლ., მესხ., რაჭ., ლეჩხ., იმერ. ჯახველა, ჯანხველი; ჩუბ. ჯარხველი, ჯაკველი; მეგრ. ძარწუფ; სვან. წანწოფ, წონწოფ, სანწვეფ.

 ძახველი 4 მ-მდე სიმაღლის ბუჩქია ცხრატყავასებრთა ოჯახიდან, მონაცრისფრო-რუხი დახეთქილი ქერქით და გლუვი ყლორტებით. ფოთლები ერთმანეთის მოპირისპირედაა განლაგებული, ფართო კვერცხისებრია. ყვავილები თეთრია და ორი სახისაა: კიდურა - უნაყოფო, მსხვილი ქოლგისებრი. გვირგვინით, ნაყოფი  ღია წითელი ფერისაა, ოვალური ან სფეროსებრი, წვნიანი, კურკით.
ძახველი ყვავილობს მაის-ივლისში, ნაყოფი შემოდის აგვისტო-სექტემბერში.

ნედლეულად ამზადებენ ძახველის ქერქს.

ძახველის ქერქი შეიცავს სათრიმლავ ნივთიერებებს,  ფისებს, ორგანულ მჟავებს, გლიკოზიდ ვიბურნინს, ფლავონოიდებს, ვიტამინებს C და K-ს,  ასკორბინის მჟავას, შაქარს, მთრიმლავ ნივთიერებებს, ორგანული მჟავებს,

კაროტინს, ვიტამინ PP–ს.

ხალხურ მედიცინაში ქერქის ნახარში გამოიყენება კრუნჩხვების, უძილობის, ისტერიის დროს.  ნახარში მოქმედებს ბავშვებზე გაცივების დროს, გამოიყენება როგორც სისხლის აღსადგენი, ანთების საწინააღმდეგო საშუალება მშობიარობის შემდგომ პერიოდში, გინეკოლოგიური დაავადების დროს სისხლისდენის შემთხვევაში, ბუასილის, კუჭ-ნაწლავის ტრაქტის დაავადების დროს, როგორც ოფლმდენი საშუალება.
დამამშვიდებელი მოქმედება აქვს ძახველის ნაყოფსაც. ნედლი ნაყოფის წვენი და ჩაი სასარგებლოა ჰიპერტონული დაავადების დროს.

ძახველის ნაყოფი ძალიან სასარგებლოა მძიმე ავადმყოფებისათვის გამოჯანმრთელების პერიოდში, როგორც გამამაგრებელი საშუალება.

ნედლი ნაყოფს ან მისგან მომზადებულ წვენსა და ჟელეს იღებე ვიტამინების ნაკლებობის შემთხვევაში. ხალხურ მედიცინაში ძახველის ნაყოფს იყენებდნენ როგორც საფაღარათო, მადეზინფიცირებელ საშუალებას. ნაყოფის ნახარში თაფლთან ერთად კარგია ზედა სასუნთქი გზების ანთების, კუჭის აშლილობის დროს. ძახველის ნაყოფის ნაყენი გამოიყენება აგრეთვე კუჭისა და თორმეტგოჯა ნაწლავის წყლულოვანი დაავადების, ენტეროკოლიტების, გულის ან თირკმელების დაავადებით გამოწვეული შეშუპების, კანის წყლულოვანი და ჩირქოვანი დაავადების დროს.

ახალგაზრდა ტოტების ქერქის ნახარში კარგი  საშუალებაა ფეხების ოფლიანობისას.

ძახველის წვენი გამოიყენება აგრეთვე საოჯახო კოსმეტიკაში ფერისმჭამელების მოსაშორებლად და დიათეზის სამკურნალოდ.

ძახველი მარადმწვანე

ნ. მარადმწვანე ძახველი.

ძელქვა

კახ. ალუხი, ავლუხი; მეგრ. ძერქვა.

ძერანა

Polyporus squamosus (Huds.) Fr.

კახ. ქორის სოკო; ლეჩხ. მძერა.

ხორციანი, თირკმლის მოყვანილობის, თუჯისფერი სოკო. აქვს 10 სმ სიმაღლის ფეხი.  აუმჯობესებს ნივთიერებათა ცვლას, ორგანიზმის საერთო მდგომარეობას.

ძეძვი

Palirus Spina

1-4 მ სიმაღლის ხშირტოტებიანი და ეკლიანი ბუჩქი. ჩვილი ტოტები წვრილი ბუსუსებითაა შემოსილი, შემდეგ კი შიშველი. საკმაოდ ყუნწიანი არასიმეტრიულად კვერცხისებრი, და კიდედაკბილული ფოთლები ყლორტებსა და ტოტებზე მორიგეობითაა განლაგებული. ფოთლებით და ყლორტებით ძეძვი ძალიან ჰგავს უნაბს. ფოთლების ყუნწების ძირში წყვილწყვილი ან თითო მოკაუჭებული მაგარი ეკალი ზის.

მცირე ზომის მოყვითალო ყვავილები ფოთლების იღლიებში მოკლე მტევნებადაა შეკრებილი. მოხაზულობით მომრგვალო  ნაყოფი შუაში ორივე მხრიდან ამობურცული და გრძელყუნწიანია, რომელიც მომწიფებულ მდგომარეობაში მოჩალისფრო ან მოვარდისფროა.

ძეძვის ფოთლები და ქერქი შემკვრელი თვისებისაა, ამიტომ ხალხურ მედიცინაში მათი ნახარში გამოიყენება კატარისა და კუჭაშლილობის დროს.

ყვავილები დიდი რაოდენობით ნექტარს იძლევა და შესანიშნავ თაფლოვან მცენარედაა აღიარებული. ფოთლები ვიტამინ C-ს შეიცავს.

ნაყოფების ნახარში ფართოდ გამოიყენება ხალხურ მედიცინაში, როგორც კარგი ამოსახველებელი საშუალება. დადებით ეფექტს იძლევა ბრონქიალური ასთმის საწყის სტადიაში გამოყენებისას.

ძეწნა, მტირალა ტირიფი

ერ. ბორობანი, აგნისანი, მაგრილობელი.

ძეხვის ხე

ძიგვა, ქისრიბა

Nardus

ქართლ. ქოსა ბალახი; ხევს. ქირცა; მოხევ. ქუჩიმკვრივა; თუშ. ცხენის ქუჩი, ვირის ქუჩი; ზმ. რაჭ. ვაციწვერა; ლეჩხ. ბაგვი.

ძირთეთრა

Pastinaca sativa

ლეჩხ., გურ., იმერ. რუსული ნიახური; რაჭ. ისპი, ისპანი, სპანი, დიდი ნიახური; მეგრ. რუსული სონა.

ორწლიანი ბალახოვანი მცენარე 100-150 სმ სიმაღლისა, ყვითელ–ყავისფერი ხორციანი ძირით. აქვს შიშველი და სწორი განტოტვილი ღერო. ფოთლები დიდია, 20 სმ სიგრძისა, ფრთისები. ნაყოფი მრგვალია, იშლება ორ ნაწილად. ყვავილობს ივნის–ივლისში. სამკურნალოდ ამზადებენ მიწისზედა ნაწილს, რომელიც შეიცავს ფუროკუმარინებს, გლიცერიდებს, მჟავებს, ფლავონოიდებს, ეთერზეთებს.  გამოიყენება სპაზმოლიტურ საშუალებად სტენოკარდიისა და ნერვოზის შემოტევების დროს, ნაწლავების სპაზმების დროს.
ნახარში და ნაყენი ხალხურ მედიცინაში გამოიყენება შარდმდენ საშუალებად წყლისას დროს, ტკივილგამაყუჩებლად თირკმლებისა და კუჭის წყლულების შეთხვევაში, ხველისას და ციებისას. პრეპარატები იხმარება ფსორიაზისა და თმის ცვენის საწინააღმდეგოდ.

ძირმწარა

Aristolochia Clematis L.

საბა ძიმწარ; ქიზიყ. ზარავანდი; გურ. საყმაწვილო; იმერ. ყალიონა; მესხ., იმერ. ძიმწარა; აჭ. ჭანდიდი; მეგრ. ტურაში ყუჯი, ძინტკვილი.

ძირმწარა 30-50 სმ სიმაღლის მრავალწლიანი, თავისებური სასიამოვნო სუნის მქონე, მოკლე მხოხავფესვურიანი მცენარეა. სწორმდგომი. დაკლაკნილი შესახედაობის ღერო მარტივია. ღია მწვანე ფერის კიდემთლიანი, გულისებრფუძიანი, გრძელყუნწიანი, კვერცხისებრი ან მომრგვალო ფოთლები მორიგეობითაა განლაგებული.  ყვითელი ყვავილები ფოთლების იღლიებში ჯგუფურადაა განლაგებული. მოუმწიფებელი ნაყოფი მწვანე ფერის ხორციანი, მსხლისებრი ან მომრგვალო ფორმის კოლოფია, რომელიც მომწიფებისას გრძივი ნაბზარით იხსნება. ყვავის და მწიფდება მაის-სექტემბრის განმავლობაში.
საქართველოში ჩვეულებრივ ძირმწარას გარდა გვხვდება აგრეთვე სამკურნალო სახეობა - ქართული ძირმწარა - (Aristolochia iberica F. A. M.). გარეგნულად იგი იმით გამოირჩევა, რომ მისი ყვავილები თითო-თითოდაა განლაგებული. ყვავილსაფრის გადანაღუნი, მომწვანო-ყვითელ ფონზე. სხვადასხვაგვარ სურათს იძლევა. ხახაში ყვითელი ლაქები არ აქვს (როგორც ჩვეულებრივ ძირმწარას), ფოთლები უფრო დიდი ზომისაა, ფართო კვერცხისებრი. გვხვდება აფხაზეთში, სამეგრელოში, იმერეთში, აჭარაში, ქართლში და კახეთში.  ორივე სახეობა ერთნაირი სამკურნალო თვისებებით ხასიათდება.
ხალხური მედიცინა ძირმწარას ფესურის და ფოთლის ნახარშს და მისგან მიღებულ წყლის გამონაწვლილსა და სპირტზე ნაყენს იყენებს ხველის წინააღმდეგ, აგრეთვე როგორც ჭრილობების შეხორცების დამაჩქარებელ საშუალებას და წყლულების მკურნალობისას სველი საფენების სახით. მცირე დოზით მის ნაყენს იყენებენ ოფლისა და შარდმომგვრელ საშუალებად. მასში შემავალი ალკალოიდი  ტოქსიკური ბუნებისაა და იწვევს პერიფერიული სისხლძარღვების გაგანიერებას. სუნთქვის რამდენადმე აღგზნებით ამცირებს სისხლის წნევას ჰიპერტონიული დაავადების საწყის სტადიაში.
ძირმწარა შხამიანი მცენარეა, ამიტომ მისი გამოყენება მხოლოდ ექიმის მეთვალყურეობითაა დასაშვები.

ძირტკბილა

Glycurrhiza glabra

ქიზიყ. სატკბურა.

  მრავალწლიანი ბალახოვანი მცენარეა პარკოსანთა ოჯახიდან, სიმაღლით 50-150 სმ. ძირტკბილა ერთ-ერთი ყველაზე გავრცელებული    სამკურნალო  მცენარეა. მისი მიწისქვეშა ნაწილი, რომელიც წარმოადგენს დასამზადებელ ნედლეულს, შედგება დედა-ფესვისაგან და ვერტიკალური ჰორიზონტალური ფესურებისაგან, რომლებიც ქმნიან მრავალფენიან გადახლართულ და ნიადაგში ჩამაგრებულ დამატებით ფესვთა ქსელს.

ღეროები შიშველი ან მოკლედ შებუსულია, იშვიათად მიმობნეული წერტილოვანი ჯირკვლებით ან ჯირკვლოვანი ხორკლებით. ფოთლები  წებოვანია, პრიალა, მკვრივი, მოგრძო. ყვავილედი ფოთლის უბეში მოთავსებული.  ყვავილების გვირგვინი მოთეთრო-იისფერია, ჯამი - მახვილკბილებიანია. ნაყოფი  მოგრძო, სწორი ან ოდნავ მოღუნული თესლიანი პარკია.  ყვავილობს მაის-ივნისში, ნაყოფი მწიფდება აგვისტო-სექტემბერში.

 სამკურნალოდ გამოიყენება ძირტკბილას ფესვი და ფესურები.

ძირტკბილას ფესვის შემადგენლობაში შედის საპონინი-გლიცირიზინი, გლიცირიზინის მჟავა, კალიუმისა და კალციუმის მარილები,  ფლავონოიდები, გლიცირეტის მჟავა, სტეროიდები, ეთერზეთი, ასპარაგინი, ასკორბინის მჟავა და სხვა.

ძირტკბილას მიწისზედა ნაწილებში შედის საპონინები, მთრიმლავი ნივთიერებები, ფლავონოიდები, ეთერზეთი და სხვა ნივთიერებები.

ხალხურ მედიცინაში ძირტკბილას ნახარში ძირითადად გამოიყენება როგორც ამოსახველებელი საშუალება სასუნთქი გზების ანთების, ფილტვების ხველის თანამდევი დაავადებების დროს,  რადგანაც საპონინები არბილებენ და აადვილებენ ხველას. ძირტკბილას ნახარშები და ნაყენები იხმარება აგრეთვე კუჭისა და თორმეტგოჯა ნაწლავის წყლულოვანი დაავადების დროს, როგორც შარდმდენი, სპაზმოლიტური საშუალება.
ხალხურ მედიცინაში ძირტკბილას ხმარობენ წინამდებარე ჯირკვლის ადენომით გამოწვეული შარდის შეკავებისას.

ძირტკბილა კლდისა

ნ. კილამურა.

ძირყვითელა

Hydrastis canadensis

ინდიელების ტრადიციული სამკურნალო მცენარეა. მას იყენებდნენ კუჭის, ადგილობრივი ანთებების, მადის მოსამატებლად, გულის დავადებების, ციებ–ცხელების სამკურნალოდ. ევროპაში ეს მცენარე მოხვდა

17б0 წ.  შეიცავს ალკალოიდებს, ეთერზეთს, ფისებს.  ახასიათებს შემკვრელი, მატონიზებელი, მასტიმულირებელი, ნაღველმდენი, ანტიკატარალური, დამარბილებელი, წნევის ამწევი თვისებები. მისი პრეპარატები ჰკურნავენ მრავალ გინეკოლოგიურ დაავადებას.

ძირშავა

Cynoglossum officinalis L.

ორ ან მრავალწლიანი მცენარე 40–100 სმ სიმაღლისა, უსიამოვნო სუნით. ძირი ვერტიკალურია, დიამეტრით 1–2 სმ. ღეროები ერთეულია, ორი ან სამი, ზედა ნაწილი ძალიან განტოტვილია. ყვავილები შეკრულია ცოცხისებურად. ყავილები ხუთ ნაწილადაა დანაწევრებული, მუქ–წითელია, ან მოწითალო–მოლურჯო.

სამკურალოდ აგროვებენ ძირებს და ფოთლებს. შეიცავს ალკალოიდებს, ინულინს, მთრიმლავ ნივთიერებებს, ფისებს, ეთერზეთებს, ალკალოიდებს, საპონინებს.  გამოიყენება ძირმაგარების, დამწვრობების, სახსრებში ტკივილის, ქვეწარმავლებისა ცოფიანი ძაღლების  ნაკბენების, რევმატიზმის სამკურნალოდ. ამზადებენ ნაყენებისა და ნახარშების სახით.

ძირშაქარა

ძირწითელა

Hedysarum neglectum Ledeb.

მესხ., ჯავახ. ავჯუა.

მრავალწლიანი მცენარე 25–50 სმ სიმაღლისა. პარკოვანია. აქვს რთული ფოთლები, მსხვილი ძირები, იისფერი ყვავილები. პარკი რბილი და ფართოა. ყვავილობს აგვისტოში. გვხვდება სუბალპურ ზონაში. ქიმიური შედგენილობა უცნობია. ხალხურ მედიცინაში ძირების ნაზარში გამოიყენება კუჭ–ნაწლავების დავადებების, ფაღარათის, თავის ტკივილის, ანემიის, ნერვული და ქალური დაავადებების სამკურნალოდ. ახასიათებს შარდმდენი და საერთოგასამაგრებელი თვისებები. ცნობილია, როგორც იმუნომასტიმულირებელი საშუალება. ჩინეთსა და აღმოსავლეთ აზიაში იყენებენ ეპილეფსიის სამკურნალოდ.

ძირწითელა ლურჯი

ნ. ლურჯი ძირწითელა.

ძირწითელა ჩვეულებრივი

ნ. ლურჯი ძირწითელა.

ძიძას ბალახი

ძიძო

Melilotus officinalis (L.) Pall.

ორწლიანი ბალახოვანი მცენარე პარკოსანთა ოჯახიდან. იზრდება 50–100 სმ სიმაღლისა. ღეროებს აქვთ მრავალრიცხოვანი გვერდითი გამონაზარდები. ფოთლები პატარაა, სანაწილიანი, მორიგეობითი. ყვავილები ყვითელია, პატარა. ნაყოფი პატარა პარკები, 1–2 თესლით. ყვავილობს მაისიდან სექტემბრამდე.

სამკურნალოდ გროვდება ბალახი, ყვავილი, წვეროს ფოთლები. შეიცავს კუმარინებს, ეთერზეთებს, მთრიმლავ ნივთიერებებს, ორგანულ მჟავებს, ვიტამინებს, კაროტინს, ცილებს, პურინის წარმოებულებს, სახამებელს, ლორწოვან ნივთიერებებს, ცხიმისებრ ნივთიერებებს, ცილებს, ტანინს. აქვს ახალი თივის სურნელი.

მისი პრეპარატები მოქმედებენ ცენტრალურ ნერვულ სისტემაზე; აქვთ ციებ–ცხელებისა და ნარკოტიკებისაგან განკურნების თვისებები. არის ტკივილგამაყუჩებელი, დამამშვიდებელი, ჭრილობების შემახორცებელი, ანთების საწინააღმდეგო, ქარმდენი საშუალება. შინაგანად იყენებენ ბრონქების ქრონიკული კატარის, შარდის ბუშტისა და თირკმლების ტკივილის, ჰიპერტონიისა და კლიმაქსის შემთხვევაში. გარეგანად ხმარობენ ძირმაგარების, ჩირქოვანი წყლულების,  ანთებითი პროცესების დროს.

ძიძო თეთრი

ნ. თეთრი ძიძო.

ძიძო ყვითელი, ძიძო სამკურნალო

ნ. ძიძო

ძმერხლი

Ruscus Hypophyllum L.

იმერ. ჯმერხლი; რაჭ., ლეჩხ. ჯილმეხი; ჭან. ზერმეხი, ზურმეხი; მეგრ. ზორმეხი; სვან. ზემეხ.

შროშანასებრთა ოჯახის 60 სმ-მდე სიმაღლის მარადმწვანე ბუჩქია. მისი ფოთლისმაგვარი ტოტები (კლადოდიუმები) 2-4 სმ სიგანისა და 1 სმ-მდე სიგრძისაა, ბოლოში მოკლე ან საშუალო სიგრძის უეკლო წვეტით, კლადოდიუმები რკალისებრ ძარღვიანია, მოყვანილობით ოვალური ან ოვალურ-ლანცეტა, რომელნიც ღეროსთან მიმაგრების ადგილას ფოთლის ყუნწისებურადაა შევიწროებული. დაყვავილების შემდეგ ბურთივით მრგვალი წითელი კენკრა ნაყოფი ვითარდება. საუცხო საკვები მცენარეა.

წინათ ძმერხლის ნახარშს საშვილოსნოს სამკურნალოდ იყენებდნენ, როგორც სისხლგამომდევნ საშუალებას მშობიარობის შემდეგ, თესლს ფქვავდნენ და ყვავილის სუროგატად იყენებდნენ. ნაყოფი იჭმება, მაგრამ არცთუ მაინცა და მაინც მიმზიდველი გემოს გამო მას ნაკლებად ეტანებიან.

ძმერხლის ნაყოფებისაგან გამოწურულ ზეთს გვამების ბალზამირებისათვის იყენებედნენ.

ძმრის ხე

ძურწა

ძურწა მწვანე

ნ. მწვანე ძურწა.

ძურწა ნამდვილი

ნ. ნამდვილი ძურწა.

ძურწა ყვითელი

ნ. ყვითელი ძურწა.

ძუძუმაყვალა

Rubus dolichocarpus

ქართლ. დათვიმაყვალა.

მაყვლის მსგავსი და მონათესავე მცენარეა. აქვს შავი კენკროვანი ნაყოფი. სამკურნალოდ გამოიყენება ფოთლები, ძირები, კენკრა. ისინი შეიცავს A,B,C ვიტამინებს, გლუკოზას, ფრუქტოზას, სახაროზას, პექტინურ ნივთიერებებს, ორგანულ მჟავებს.

ნორჩი კენკრა ამაგრებს ორგანიზმს, ფოთლების ნაყენი ახორცებს ჭრილობებს, ებრძვის ანთებას, ადენს შარდსა და ოფლს. იყენებენ ნერვული სისტემის მოშლილობის და გულის დაავადების დროს. მისი ნაყენი უძველესი დროიდან გამოიყენება უძილობისას, კლიაქსისისას. წვენს ასმევდნენ ციებ–ცხელებით დაავადებულებს. დაწვრილმანებულ მარცვლებს იდებენ კანზე.