სამკურნალო მცენარეები
სამკურნალო მცენარეები
სამკურნალო მცენარეების ლექსიკონი-ყ
ყაბაყი
Cucurbita pepo L.var. giromontia Alef.
ყაბაყი გოგრის მონათესავე მცენარეა. მისგან განსხვავდება ფორმით, გრძელია და შედარებით წვრილი. ყაბაყი ძალიან სასარგებლო მცენარეა იმ ადამიანებისათვის, რომელთაც აწუხებთ კუჭ–ნაწლავის ტრაქტის დაავადებები. იგი შეიცავს დიდი რაოდენობით ბიოქიმიურ ნივთიერებებს: ცილებს, ცხიმებს, ორგანულ მჟავებს, კალიუმს, კალციუმს, ბრინჯაოს, ფოსფორს. ამ შემადგენლობის გამო ყაბაყი ადვილი მოსანელებელია და ორგანიზმიდან გამოდევნის ტოქსიკურ ნივთიერებებსა და ქოლესტერინს.
ყაბაყი ბრტყელი
ნ. პატისონი
ყავა
ჭან. კავე.
სასმელი (უმეტესად ცხელი) მზადდება ყავის ხის მოხალული მარცვლებისგან. კოფეინის შემცვლელობის გამო მასტიმულირებელ მოქმედებას ახდენს.
სიტყვა ყავა მომდინარეობს კაფა–დან — ეთიოპიის სამხრეთ–დასავლეთი ოლქის სახელწოდებიდან, სადაც, ლეგენდის თანახმად, პირველად აღმოაჩინეს ამ მცენარის მატონიზირებელი თვისებები.
არსებობს ყავის მარცვლების ორი ტიპი: არაბიკა – ტრადიციული ყავა, ითვლება უფრო გემრიელად, და რობუსტა – კოფეინით გაჯერებული, მომჟავო, გამოიყენება ხსნადი ყავის დასამზადებლად.
ყავა დიეტურ სასმელს არ მიეკუთვნება. მისი მიღება დიდი რაოდენობით მავნებელია. არსებობს მისი შემცვლელებიც, რომელთაც არ აქვთ უკუჩვენება და მკურნალობის მიზნითაც შეიძლება მათი გამოყენება. გემოვნებითაც მიემსგავსება ნამდვილ ყავას. შეიძლება ცოტა ყავის დამატებაც. მაგ. ქერის ყავა ქერის მარცვლებს ხალავენ, ფქვავენ და იყენებენ როგორც ნატურალურ ყავას. ძალიან ჰგავს ყავას გემოვნებით, და სასარგებლოცაა. ქერის ყავა წმენდს თირკმელებს, აწესრიგებს ნივთიერებათა ცვლას, უხდება სუნთქვის სისტემის დაავადებებს.
ვარდკაჭაჭას ყავა ძალიან უხდებათ შაქრიანი დიაბეტით დაავადებულებს, წმენდავს ნაღვლის ბუშტს, თირკმელებს. სასარგებლოა კუჭ-ნაწლავისათვის.
სოიას ყავაში უფრო მეტი სასარგებლო ნივთიერებებია, ვიდრე ჩვეულებრივ ყავაში. არომატით და ფერით კი ძალიან ჰგავს მას.
ყავა არაბული
ნ. არაბული ყავა.
ყავა ლიბერიული
ნ. ლიბერიული ყავა.
ყაზახა
Muscari Gagea lutea (L.).
კახ. გველის ია, მტევანა, ძაღლმტევანა; ქართლ. ყურძენა; სამხ. გუგულის ცრემლები; ქიზიყ. ძაღლის ია; ზმ.იმერ. ჭრიწინა, დათვინიორა; მეგრ. მარაკინტა, ტარაფუნა; სვან. ჴანვეშ ნეწვ.
მრავალწლოვანი ბალახოვანი მცენარე წვრილი ყვითელი ყვავილებით და პატარა ბოლქვით. ძირისეული ფოთოლი ფართოხაზოვანია, ხოლო ზედა ფოთლები წვეტიანი. ყვავილები შეკრულია ქოლგისებურად. ნაყოფი–კოლოფია. იზრდება 8–15 სმ. ყვავილობს აპრილ–მაისში. ქიმიური შედგენილობა შეუსწავლელია. ნახარშს იღებენ წყლისას, სიყვითლის, ასთმის სამკურნალოდ. მის რძეში ნარევს აძლევენ ძუძუთა ბავშვებს.
ყაისუმი
Abrotonum
არ. კაისუმ, ან ყაისუმ
საღმრთო ხე, უკვდავა (უ.კ.)
ყამბრო
Сгаtaegus sanguinea Pall.
ეკლიანი ბუჩქი 4 მ სიმაღლისა, მბრწყინავი ყავისფერი ტოტებით. ფოთლები მიმდევრობითია, მომრგვალო– რომბისებრი. ნაყოფი სისხლისფერი, ტკბილი რბილობით. ყვავილობს მაის–ივნისში. მწიფს აგვისტოში. მისი ყვავილები შეიცავს ეთერზეთს, ფლავონურ გლიკოზიდებს, კოფეინს; ნაყოფი ფლავონოიდებს, საპონინებს, მცენარეულ ზეთს, მთრიმლავ ნივთიერებებს, სობრიტს, ქოლინს, აცეტილქოლინს, ორგანულ მჟავებს.
მისი პრეპარატები (ნაყენები, თხევადი ექსტრატი) ამშვიდებენ ცენტრალურ ნერვულ სისტემას, გავლენას ახდენენ გულის კუნთზე, აძლიერებენ სისხლის მიმოქცევას კორონარულ სისხძარღვებსა და ტვინში, კურნავენ ტაქიკარდიასა და ასთმას, ხსნიან უსიამოვნო გრძნობას გულის არეში, ამცირებენ სისხლის წნევას, აუმჯობესებენ ძილს. ხალხური მედიცინა ყამბროს იყენებს გულის დაავადებების, თავბრუსხვევის, სუნთქვის უკმარისობის, უძილობის სამკურნალოდ.
ყანის ბაია
Ranunculus arvensis
ქართლ. წალიკა; რაჭ., ლეჩხ. კევრა, წილობა.
ყანის ბირკა
Cancalis daucides L.
ლეჩხ. პურის ბუწალია
მრავალწლოვანი ბალახოვანი მცენარე 80–90 სმ სიმაღლისა. აქვს მოყვითალო–ოქროსფერი ყვავილი. ყვავილობს ივნის–ივლისში. ფოთლები და ყვავილები შეიცავს მთრიმლავ ნივთიერებებს, ეთერზეთს, მწარე გლიკოზიდს, მინერალურ მარილებს, სიმწარეებს, ნიკოტინის მჟავას, ფლავონოიდებს, კუმარინს, საპონინებს, ალკალოიდებს, ქოლინს, ორგანულ მჟავეებს.
გერმანიაში იღებენ ჩაის სახით კუჭ–ნაწლავის ტრაქტის, ნაღვლის ბუშტის და პირის ღრუს სამკურნალოდ. ჭრილობების დასამუშავებლად ხმარობენ ნახარშს. ავსტრიაში იყენებენ მთელ მცენარეს ნახარშის ან ფხვნილის სახით ანგინის, ძირმაგარების, ვენების სპაზმების, ღვიძლისა და ნაღვლის ბუშტის სამკურნალოდ. ხშირად იყენებენ კუჭის, სიყვითლის, რევმატიზმის, ფაღარათის და სხვა დაავადებებისაგან განსაკურნად.
ყანის ია
Viola arvensis Murr.
კახ. კაცა-ია, კარაქულა, აზნაურა; რაჭ., ოკრ. დედოფალა; ქვ. რაჭ. საყმაწვილო; ზმ. რაჭ. საბოშიანო; ზმ. იმერ. კიჭმაჭია, ხაჭაპურა.
20 სმ–მდე სიმაღლის ერთწლიანი მცენარე ოვალურ–ლანცეტური ფოთლებით და ფოთოლქვეშა თეთრყვითელა ყვავილებით. ნაყოფი კოლოფია. სამკურნალოდ გამოიყენება ყვავილობის დროს შეგროვილი ბალახი, რომელიც შეიცავს საპონინებს, შაქარს, გლიკოზიდებს, სიმწარეებს, ტუტინს, ლორწოს, ღვინისა და ასკორბინის მჟავეებს. იის ნაყენი გამოიყენება ბრონქიტის, ლარინგიტის, ფილტვებისა და კანის ანთების სამკურნალოდ. მკურნალობენ რაქიტს, რევმატიზმს, დიათეზს, ცისტიტს.
ყანის ირაგა
Anthemis arvensis L.
ერთ ან ორწლოვანი ბალახოვანი მცენარე 15–45 სმ სიმაღლისა. დაფარულია ხვიარა ბეწვით. ფოთლები ლანცეტურია და ორად გაყოფილი. ყვავილები მილისებურია და თეთრი. ნაყოფი თესლია.
სამკურნალოდ იყენებენ ფესვებს, წვენს, ბალახს. ფესვებში აღმოჩენილია პოლიაცეტინოლური ნაერთები. ნაყოფი შეიცავს ციანოგენურ ნაერთებს, არომატულ ნივთიერებებს, ბენზალდეგიდს. მცენარის ნაყენი გამოიყენება ჭიის დასადენად.
ყანის მატკვარცანა
ყანის ნემსიწვერა
ქართლ. ჩიტის თერო.
ყანის ნიორი
კახ., ფშ. ძაღლნიორა; ხევს. ხახვნიორა; მესხ. მინდვრის ნიორი; მოხევ. კატა-ნივარა, ნაზმა; მთიულ. თიამულაჲ; ჯავახ. ძაღლხახვა; იმერ. პრასუნა; ზმ. იმერ. პრასანა; რაჭ. გვესიო, თიამულა; ქვ.იმერ. კატაპრასა, ჭლაკვინა; ინგ. ზაღლი ხახ; ჭან. ჯოღორ ლეი; მეგრ. კატაპურასკია, ჯოღორიში ნიორი.
ყანის რეზედა
ქიზიყ. კოჭა-ბალახი.
ყანის სანთელა
მესხ. მწყერისპურა; ერწო ჭიაპურა, საწოვა; ქართლ., რაჭ. ძაღლიპურა.
ყანის სოსანი
ყანის ტუხტი
ყანის ჩიტისთვალა
ქიზიყ. წიკწიკელა.
ყანის ცერცველა
ყანის ჭლექი
ზმ. რაჭ. ქათამკურტუმა.
ყანტარიონი
იხ. მრავალძარღვა
ყარაფილი, კარაფილი
Dianthus caryophyllus L.
ბაღის მიხაკი; საბა ყარამფილის ყვავილი.
ყარღანი
ყაყაჩო
ხევს. ვარდი.
ყაყაჩურა
საბა ყაყაჩო რქიანი.
ყეინა
კახ. ყეინიყოტი.
ყელიანი გოგრა
ნ. აყირო.
ყვავილოვანი კომბოსტო, კალნაბი
ყვავილწვრილა
ყვავისფრჩხილა
ქართლ. ცხენის იონჯა; ზმ. იმერ. ხრიანა; მესხ. ბროწეულა.
ყვავისხმალა
ყვავტყემალი
Amelanchier Rotundifolia (Lam) Dum-Cours - Ирга овальная
სამ მეტრამდე სიმაღლის ბუჩქია, კვერცხისებრი ან ელიფსური და კიდედაკბილული, ქვედა მხრიდან შებუსული, ყვავილი თეთრგვირგვინიანია,, შეკრებილია ფარისებრ ყვავილედად ყლორტების კენწრულ ნაწილში. ნაყოფი მრგვალი და წვნიანია. მომწიფების წინ წითელია, მწიფე კი თითქმის შავი ნაცრისფერი ნაფიფქით. ყვავის აპრილ-მაისში, ნაყოფი ივლის-აგვისტოში მწიფდება. მოსხმოიარობას 3-4 წლის ასაკიდან იწყებს და 40 წლამდე გრძელდება.
გავრცელებულია როგორც ბარში, ასევე მთაში. იზრდება მშრალ ნიადაგებზე. ნაყოფი შაქარს, ორგანული მჟავებს, მთრიმლავ ნივთიერებებს, ასკორბინის მჟავას, კაროტინს და საღებავ ნივთიერებებს შეიცავს. იჭმება ყოველგვარი მომზადების გარეშე, გარდა ამისა, მისგან მზადდება მურაბა, თათარა, ღვინო და სხვა. ხმელი ნაყოფი შემადგენელი ნაწილია კომპოტებისა და კისელისათვის, რომელთაც იგი მიმზიდველ შეფერილობას აძლევს. ახალი ნაყოფის წვენი შემკვრელი თვისებისაა და სამკურნალო სასმელად იყენებენ კუჭაშლილობის დროს.
ყვანჩალა
Stachys Sylvatica L - Чистец лесной, змеиная трава
ჩუბ. ყვანცალა.
60-120 სმ სიმაღლის, ზედა ნაწილში დატოტვილღეროიანი მრავალწლიანი მცენარეა. ფოთლების ძირი გულისნაირია, საერთოდ კი ფოთლის ფირფიტა კვერცხისებრი კონფიგურაციისაა, კიდეკბილა და გრძელყუნწაა, გარდა კენწრული ფოთლებისა, რომელთა ყუნწებიც გაცილებით უფრო მოკლეა ქვედა ფოთლებთან შედარებით.
საკმაოდ ხშირი შებუსვის გამო მთელი მცენარე მქისეა. კენწურ ნაწილში წებოვანი ნივთიერებას გამოყოფს და ხელს ეკვრის. ყვავის ივნისიდან სექტემბრამდე. აქვს მუქი-წითელი, ორტუჩა ყვავილები. ყვავილის ქვედა ტუჩს ტალღისებრ დაკლაკნილი თეთრი ხაზები გასდევს. საერთო გარეგანი შეხედულებით ყვანჩალა ჭინჭარს მოგვაგონებს. ყვანჩალა ტიპიური ტყის მცენარეა. უფრო ხშირად წიფლნარებსა და ნაძვნარ-სოჭნარებში გვხვდება, საერთოდ კი ზომიერად ტენიან ადგილსამყოფელის ტყეებისა და ბუჩქნარების მცენარეა. იგი თაფლოვანია, იძლევა მწვანე ფერის საღებავს, ხოლო თესლი ზეთს შეიცავს.
მედიცინში აყვავებული ყვანჩალას მიწისზედა ნაწილები გამოიყენება სამეანო-გინეკოლოგიურ პრაქტიკაში მშობიარობის შემდგომ პერიოდში (საშვილოსნოდან სისხლდენის და საშვილოსნოს ატონისის დროს მისი უკუქცევადი პროცესის განვითარების დასაჩქარებლად), აგრეთვე მეანო და მეტრორაგიის შემთხვევებში. ექსპერიმენტებით დადგენილია, ყვანჩალას მცირედი ტოქსიკურობა, იგი გავლენას ახდენს ცენტრალურ ნერვულ სისტემაზე, რამდენადმე ამცირებს არტერიულ წნევას. მნიშვნელოვნად აძლიერებს გულის კუმშვას თუმცა მის რიტმზე არსებით გავლენას არ ახდენს; ხელს უწყობს საშვილოსნოს მუსკულატურის კუმშვასა და ტონუსს ამაღლებას. საერთოდ, ყვანჩალა ფარმაკო-ქიმიურად ჯერ კიდევ სუსტადაა შესწავლილი.
ყველის სოკო
იმერ. კაციყურა.
ყვითელთავთავა
ყვითელი გვირილა
ყვითელი დუმფარა
ჩუბ. წყლის ფათალო; მეგრ. ლორტყი, ოსოყია
ყვითელი იონჯა
ყვითელი კოჭა, ზარდანჩო
ყვითელი ნიგვზისძირა
Geum Urbanum L - Гравилат городской
რაჭ. მარიამხელა
30-60 სმ სიმაღლის მრავალწლიანი მცენარეა. ღეროსა და ფოთლების ყუნწებზე შეიმჩნევა რბილი ბეწვები. ქვედა ფოთლები წყვეტილფრთისებრი და გრძელყუნწაა, ძირში სოლისებრ შევიწროებით და კიდეებში მსხვილადაა დაკბილული.
ყვავის ყვითელი ყვავილებით აპრილ-აგვისტოს განმავლობაში, თესლი აღჭურვილია კაუჭა დანამატებით, რითაც ეკვრის პირუტყვს და შორს ვრცელდება.
ხშირად გვხვდება მეჩხერ მუხნარებში, ტყის პირებსა და ბუჩქნარებში, აგრეთვე ბაღებში. მისი ფესურა საკვებად ვარგა, ზოგან მას ლუდში ხმარობენ დასამჟავებლად.
ხალხურ მედიცინაში თაფლში არეულ ნიგვზისძირას ფესურასა და ფესვებს ფხვნილს ხველების წინააღმდეგ იყენებენ. ფესვების ნახარში იხმარება კუჭისა და ნაწლავების კატარის წინააღმდეგ. ნიგვზისძირა გამოიყენება მალარიისა და თირკმლების. დიზენტერიის, პირღებინების, ღვიძლის და ნაღვლის ბუშტის სამკურნალოდ, პირის ღრუში არასასიამოვნო სუნის გასაქრობად.
ყვითელი პაჭიჭა-სოკო
ყვითელი ტუხტი
კახ. მამალი ბალბა, ვირის ბალბა; თუშ. ყითელი ბალბა; ხევს. სადროშაე; ლეჩხ. ვირიმოლოქა; ინგ. ზაღლი ბალბა.
ყვითელი ღვინა
მოხევ. კიტრიკობალა; მთიულ. კიტრა; ხევს. კიტრიკოშოლა.
ყვითელი შროშანი
კახ. რუსული ზამბახი; საბა ღამის ია; მეგრ. ჭაკვარტანა.
ყვითელი ცოცხი
ქატლ. ბოსტნის ცოცხი; იმერ., რაჭ. ოქროცოცხა.
ყვითელი ცხვირისატეხელა, სამკურნალო ადონისი
ყვითელი ძიძო, სამკურნალო ძიძო
Melilotus officinalis - Донник лекарственный
ქართლ. ვირის იონჯა; ერწო იონჯა; რაჭ. სამთითა; იმერ., ლეჩხ. ცხენისოფა; ინგ. ბარინჟ.
ყვითელი ძიძო ორწლიანი ბალახოვანი მცენარეა. ღერო აღმავალია ან სწორმდგომი, დატოტვილი, სიმაღლით 50-100 სმ. ფოთლები მორიგეობითია, სამფოთოლაკიანი, ფოთოლაკები შებრუნებულ-კვერცხისებრია, არათანაბრად ხერხისებურად დაკბილული, წვეროში ფხით. ყვავილები – მოკლეა, მტევნებად შეკრებილი.
გვირგვინი ყვითელია, ხუთი არათანაბარი ფურცლით; ნაყოფი პარკია, ოვალური, შიშველი, სადგისისებრი წვერით, ერთი ან ორი თესლით. ყვავილობს ივნის-სექტემბერში.
იზრდება ნესტიან, ბალახოვან ადგილებში როგორც სარეველა მცენარე. ნედლეულად იყენებენ ღეროს კენწრულ ნაწილს ფოთლებითა და ყვავილებით. ყვითელი ძიძო გამოიყენება როგორც ტკივილგამაყუჩებელი და დამამშვიდებელი საშუალება გაძლიერებული აღგზნებისა და უძილობის დროს; ხალხულ მედიცინაში მას იყენებენ როგორც ამოსახველებელ საშუალებას, სასუნთქი გზების ანთების, მეტეორიზმისა და სისხლის მაღალი წნევის დროს. ძიძოს ხმარობენ აგრეთვე გარეგან საშუალებად დაჩირქებული ჭრილობების, შუა ყურის ანთების დროს (იყენებენ ნედლეულის ადუღების დროს გამოყოფილ ორთქლს). ნიკრისის ქარისა და სახსრების შეშუპებისას იკეთებენ ყვითელი ძიძოს აბაზანებს. თავის ტკივილის შემთხვევაში სვამენ ძიძოს სპირტიან ნაყენს. ნედლეულის არაყის ნაყენში დასველებულ საფენს თავზე იდებენ.
დიდი ხნით გამოყენებამ შეიძლება გამოიწვიოს გულისრევა, თავის ტკივილი, მოთენთილობა. ყვითელი ძიძო უმთავრესად გამოიყენება ნაკრებებში.
ყვითელი ძურწა
ქართლ., კახ. ძურწა ბალახი; ზმ. იმერ. თივაბალახა, ღომფეტვა; ოკრ. თაველა; გურ., აჭ. ტრიასკუდაჲ, ტრიისკუდაჲ; ჩუბ. თრიის კუდი; ინგ. კატიკუდაჲ; ჭან. თიოლონი ჩაი; მეგრ. მელიკუდა; სვან. მეშმელდ.
ყვითელი ხანჭკოლა
ყვითელი ჯინჭრის დედა
ხევს. ეშმაჭიმა; ფშ. ლახჭიმა, ყინტრისყივა; მთიულ. ხოზო; აჭ. ოზაღინა, ოძაღინა; რაჭ., ლეჩხ. ძენწლა, ძენწლია; სვან. ყვასგ.
ყირიმული ფიჭვი
ყირიმ-საღიზი
ყოჩივარდა
ყოჩივარდა ევროპული
ნ. ევროპული ყოჩივარდა.
ყოჩივარდა სპარსული
ნ. სპარსული ყოჩივარდა.
ყოჩივარდა ქართული
ნ. ქართული ყოჩივარდა.
ყუნწიანი მუხა, ევროპული მუხა
ყუნწშაქარა
გურ. ჩხიკვისფეხა, შოკოლადის ხე; მეგრ. კამფეტიში ჯა.
ყურძენი დათვისა
ნ. დათვის ყურძენი.
ყურა-სოკო
ნ. გარდამრიდა.
შემოგვიერთდი ფეისბუკზე