სამკურნალო მცენარეები
სამკურნალო მცენარეები
სამკურნალო მცენარეების ლექსიკონი-რ
რევანდი
Rheum
რევანდი მრავალწლოვანი ბალახოვანი მცენარეა 2-2,5 მ სიმაღლისა. აქვს ხორცოვანი ფესვები. ღერო მსხვილია და დაუტოტავი. ღეროს ქვედა ფოთლები დიდი ზომისაა და ფესვთანაა შეკრებილი როზეტად. ისინი ფართო კვერცხისებური ფორმისაა. ფოთლის ყუნწი გრძელია და მოწითალო შეფერილობისა. ფოთლის ნაწილები წამახვილებულია და არათანაბრადაა ჩაჭრილი. ღეროზე ფოთლები უფრო ნაკლებადაა, ამასთან, უფრო მცირე ზომისაა და ყუნწიც მოკლეა. ყვავილები წვრილია, ვარდისფერ-თეთრი ან მუქი-წითელი. ნაყოფი კაკლუჭაა. ყვავილობს ივლისში. ფესვები შეიცავს ტანინებს, მინერალურ ნივთიერებებს, სახამებელს, პექტინებს, C ვიტამინს. ანტრაცენის წარმოებულებს, ასევე მცირე რაოდენობით ანტრაქინონებს.
რევანდის ძირითადი ნედლეულის ფარმაკოლოგიური ქმედება განპირობებულია მისი ქიმიური შემადგენლობით. ცნობილია, რომ ანტრაცენწარმოებულებს გააჩნიათ საფაღარათო ეფექტი, ხოლო მთრიმლავ ნივთიერებებს პირიქით- შემკვრელი მოქმედება ეს ორივე აქტიური ნივთიერება წყლიანი გამონაწვლილები უპირატესად მთრიმლავ ნივთიერებებს შეიცავენ, ამიტომ მათი გამოყენება რეკომენდირებულია შემკვრელი ეფექტის მიღების მიზნით. მის სპირტიან გამონაწვლილებს ახასიათებს საფაღართო ეფექტი.
რევანდს ახასიათებს ნაღვლმდენი თვისებებიც. იგი შედის ნაღვლმდენი და საფაღარათო ჩაებისა და ნაკრებების შემადგენლობაში.
რევანდი თათრული
ნ. თათრული რევანდი.
რევანდი ნამდვილი
ნ. ნამდვილი რევანდი.
რევანდი სამკურნალო
ნ. სამკურნალო რევანდი.
რეზედა
Reseda
ველური რეზედა. რეზედა ერთ- ან მრავალწლოვანი ბალახოვანი მცენარეა 30—50 სმ სიმაღლისა. აქვს მორიგეობითი ფოთლები, ფრთისებურად დანაწევრებული სამ-ხუთ ნაწილად, უსწორმასწორო ყვავილები, მომწვანო ყვითელი, გრზელ ფუნჯებად შეკრული. ნაყოფი სამწახნაგა წაგრძელებული კოლოფია. გვხვდება ევროპის სამხრეთ ნაწილში, კავკასიაში. აგროვებენ ყვავილებს, ფოთლებსა და ძირებს. ცნობილია, რომ ფოთოლი შეიცავს ვიტამინ С-ს, თესლები კი ეთერულ ზეთს. მედიცინაში იყენებენ წყალში ნაყენს ფოთლებისას ან მთლიანი მცენარისას. აქვს შარდმდენი, ოფლმდენი თვისებები. ხალხურ მედიცინაში გამოიყენება გულის სამკურნალოდ, პერიტონიტული დაავადებისას. მსგავსი ქმედებით ხასიათდება სურნელოვანი რეზედაც ( Reseda odorata L.). Reseda luceola, Reseda odorata L. და Reseda lutea L თაფლოვანი მცენარეებია.
რეზედა ბაღისა
ნ. ბაღის რეზედა.
რეზედა ყანისა
ნ. ყანის რეზედა.
რეჰანი
Osimum basilicum L.
კახ. რიანდი; იმერ. შაშკვლამი; გურ., აჭ. შაშტამი, შეშტრამი, ჟაშკვლამი, შაშტარამი; საბა შაშპრა; ინგ. რეჰანდ; ჭან. რეჰანი; მეგრ. სანშურე, საშურამი, შაშურამი.
ერთწლოვანი ბალახია. აშენებენ როგორც საკვებ მცენარეს. აქვს განტოტვილი , სწორი ღერო, 60 სმ-მდე სიმაღლისა. ფოთლები წაგრძელებულია, აქვს ოდნავ შესამცნევი კბილები. მთელი მცენარე დაფარულია ხაოთი. ყვავილი წყვილტუჩაა. ნაყოფი შედგება ოთხი მუქი-ყავისფერი კაკლისაგან. სამკურნალო ნედლეულია მცენარის მიწისზედა ნაწილი, რომელიც შეიცავს ევენგელს, მტრიმლავ ნივთიერებას, ცილებს, ორგანულ მჟავეებს, ნახშირწყლებს, ვიტამინებს, მიკროელემენტებს.
მისი ყველა ნაწილი ხალხური მედიცინისათვის მადის აღმძვრელი საშუალებაა. მისი ნყენი, ნახარში და გამონაწვლილი კარგი ანთების საწინააღმდეგო საშუალებაა. იგი აღაგზნებს ცენტრალურ ნერვულ სისტემას. იყენებენ ხველის, ბრონქეალური ასთმის, ეპილეფსიის სამკურნალოდ. გამოიყენება სისხლის მიმოქცევის დასარეგულირებლად. ცნობილია რეჰანის ათეროსკლეროზის, ავიტამინოზის, პიეტიტის, ცისტიტის, ნაწლავების, კანის დაავადებების, თავის ტკივილის, თავბრუსხვევების, ლაქებისა და პიგმენტების სამკურნალოდ გამოყენების შესახებ.
რეჰანი ევგენოლისა
ნ. ევგენოლის რეჰანი.
რეჰანი ქაფურისა
ნ. ქაფურის რეჰანი.
როზმარინი
Rosmarinus officinalis L
მარადმწვანე სამკურნალო ნახევრადბუჩქი 20-80 სმ სიმაღლისა. აქვს სწორხაზოვანი, კიდეებახვეული მოთეთრო ფოთლები; მოლურჯო ყვავილები. ყვავილობს ივნის-აგვისტოში. მცენარე შეიცავს ეთერულ ზეთს, მთრიმლავ ნივთიერებას, ფისებს და სხვ.
მისი გამოყენება ეფექტურია მეტეორიზმის, ნერვული სისტემის, სისხლძარღვების სამკურნალოდ. ახდენს ზემოქმედებას დაბალ წნევაზე, სქესობრივ სისუსტეზე, ხელს უწყობს კუჭის წვენის გამოყოფას. სასიამოვნო სურნელის გამო ფარმაცევტულ მრეწველობაში იყენებენ სამკურნალო ნაყენებში, მალამოებში, პლასტირებში. ფოთლების ნაყენს ივლებენ პირის ღრუში, იყენებენ კომპრესებში ტანზე გამონაყარებისა და ძნელად შესახორცებელი ჭრილობების სამკურნალოდ. ფოთლებისა და ერთწლიანი ღეროების ნაყენი გამოიყენება ნევროზისა, კლიმაქსის, კუჭ–ნაწლავის, გაციების, თავის ტკივილის სამკურნალოდ. მცენარე გამოიყენება დიეტურ საკვებადაც შაქრიანი დიაბეტის შემთხვევაში.
რუსული მაყვალი
Centaurea cyanus L.
მრავალწლიანი ნახევრადბუჩქი 1,5 მ სიმაღლისა. აქვს სწორი ღეროები და პატარა ეკლები. ფოთლები თანმიმიდევრულადაა განლაგებული. ყვავილი თეთრია, მსხვილი. ყვავილობს ივნის ივლისში. ნაყოფი რთული მრავალთესლაა, ხორციანი.
სამკურნალოდ გამოიყენება ნედლი ფოთოლი და მწიფე თესლი, რომლებიც შეიცავს მთრიმლავ ნივთიერებას, ორგანულ მჟავეებს, ფლავონოიდებს, ინოზიტს, შაქარს, პექტინურ ნივთიერებას, კაროტინს, ვიტამინებს В С, Е-ს, კალიუმის მარილებს, მარგანეცს. მისი პრეპარატები გამოიყენება ანთების საწინააღმდეგოდ, ჭრილობების შესახორცებლად, ამოსახველებლად, ბაქტერიების საწინააღმდეგოდ, შარდმდენად, ოფლმდენად და დამამშვიდებლად.
რუსული ღიღილო
Allium fistulosum L.
ერთ- ან ორწლოვანი მცენარე რთულყვავილოვანთა ოჯახისა. აქვს წვრილი, ღერისებრ განტოტვილი ფესვი. ღერო 80 სმ-მდე იზრდება. ქვედა ფოთლები სამნაწილა ან ფრთისებრია, ზედა- მჯდომარე, მთლიანკიდიანი. კიდურა ყვავილები უსქესოა, შუანა- ორსქესა, იისფერი. ნაყოფი ჩამოშვებული რუხი თესლია თავზე ქოჩრით. ყვავილობს აპრილიდან. მწიფდება აგვისტოში.
ღიღილოს ძირითდი აქტიური ნივთიერებებია - დიგლუკოზიდები ციანიდინი და პელარგონიდინი, ფენოლისა და ფლავონების წარმოებულები-აპიგენინი, ლუტეოლინი, კვერცეტინი, კემპფეროლი, გლუკოზიდი ცენტაურინი, პელარგონინის ქლორიდი, ანტიციანები, კუმარინები, საპონინები, სტერინები, ფისები, პექტინური და მთრიმლავი ნივთიერებები, კატოტინი, ასკორბინის მჟავა, კალიუმი, კალცი, რკინა, თუთია, ნიკელი, ბანადიუმი, კობალტი, ბორი, ცხიმოვანი ზეთი. მის პრეპარატებს აქვთ შარდმდენი, ოფლმდენი, სიცხისდამწევი, ნაღველმდენი, ანთების საწინააღმდეგო, დამარბილებელი, ანტიმიკრობული, გამაყუჩებელი, ციებ-ცხელების საწინააღმდეგო თვისებები. გამოიყენება პოდაგრის, ხველის. შარდის ბუშტის ანთების, კუჭის ტკივილის, ქათმის სიბრმავის, კონუნქტივის, ბლეფარიტის, ციებ-ცხელების, სიყვითლის, ჭიების, გასტრიტის, თავის ტკივილის სამკურნალოდ, გულის ცემის მოსაწესრიგებლად.
რუსული ჭლაკვი
Allium fistulosum L.
ზმ. იმერ. ბოყვა-ჭლაკვი; ქვ. იმერ. მორჩვი, ფოჩის ხახვი; მეგრ. კუდაცია.
ცნობილია თათრული ჭლაკვის სახელითაც.
ერთწლოვანი ხახვისებური მცენარე ცილინდრული ღეროთი, თეთრ ყვავილიანი მწვანე ღერო-ფითლებით. იზრდება 60-დან 80 სმ-მდე. შეცავს აზოტს, შაქარს, ინულინს, ფიტინს, ფლავონოდებს, გლუკოზიდებს, ცხიმებს, სავადსხვა ფერმენტს, ვიტამინებს, ეთერულ ზეთს. ჭლაკვი (ისე, როგორც ხახვი) უძველესი დროიდან გამოიყენება მედიცინაში. იგი აძლიერბეს მადას, ხელს უწყობს საკვების მოსანელებელი წვენის გამოყოფას, სპერმის გამომუშავებას, კურნავს წყლისას. არის შარდმდენი, ხსნის ტკივილს, ხელს უწყობს კენჭების დაშლას, არის ცეროზის, ნაწლავის ატონიის, ტვინის არტერიის, ჰიპერტონული და გინეკოლოგური დაავადებების განკურნვის კარგი საშუალება. იხმარება ბრონქიტისა და ასთმის სამკურნალოდ. კანის მოსავლელად. კარგი სამკურნალო მცენარეა Allium сера L. -იც.
რქათავა
Ceratocephalus
3-10 სიმაღლის ეფემერული ბალახი. ფოთლები თითისებური, ყვავილები წვრილი, მომწვანო; ნაყოფი ეკლიანი თესლი. ყვავილობს აპრილ-მაისში. საკურნალოდ იყენებენ ბალახს და უმწიფარ თესლს. შხამიანი მცენარეა. შეიცავს ალკალოიდ ანემონინს. რქათავას ახასიათებს ბაქტეროციდული, ანტისეპტიკური თვისებები. ხელს უწყობს ჭრილობიდან ჩირქის გაწმენდას, აჩქარებს ანთების შეწოვას და ჭრილობის შეხორცებას. დაცეცქვილ ბალახს და ნაყენს იყენებენ ჭრილობების, წყლულების და დაზიანებების სამკურნალოდ. აქრობს ლაქებს.
რცხილა
Carpinus
ხეთხილისებრთა ოჯახისა. მისი სიმაღლე 35 მ აღწევს. გლუვქერქიანია. გავრცელებულია მთელ კავკასიაში, ყირიმში, ჩრდილოეთ ირანსა და მცირე აზიის ჩრდილოეთ ნაწილში. საქართველოში იზრდება დაბლობიდან მოკიდებული ზღვის დონიდან 2000 მ-დე ტყის სხვადასხვა ტიპის ნიადაგზე. ერთ-ერთი მთავარი ტყის ჯიშია. ქმნის როგორც წმინდა კორომებს (ძირითადად ზღვის დონიდან 1000 მ-მდე), ისე შერეულ ტყეებს ფოთლოვან (წიფელი, მუხა, წაბლი) და წიწვოვან (ნაძვი, სოჭი) ჯიშებთან. ჩრდილის ამტანი, ყინვა- და ქარგამძლეა. მეზოფილურია, თუმცა მეტ-ნაკლებად ეგუება ჰაერის სიმშრალეს. მრავლდება თესლით და ძირკვის ამონაყრით. ძალზე მაგარი და გამძლე თეთრი მერქანი აქვს, რომელსაც სადურგლო და სახარატო საქმეში იყენებენ. ფოთლები შეიცავს მთრიმლავ ნივთიერებებს. დეკორატიულია, კარგად იტანს კრეჭას. აშენებენ ცოცხალ ღობედ, ხეივნებად.
რცხილა კავკასიური
Euphorbia
ნ. კავკასიური რცხილა.
რძიანა
Daphne mezereum L.
თუშ. ბალღამის ბალახი, ბალღამა; მოხევ., მთიულ. რძევანა, ერძევანა; რაჭ. მერძევალა; ლეჩხ. მერძეულე; რაჭ., ლეჩხ., იმერ. რძია-რძია; ინგ. ზიანა; მეგრ. მაბჟალია, მავჟალია, მებჟალიე; სვან. მელიჯოოლ.
რძიანებს განეკუთვნება რამდენიმე ასეული მცენარე. ისინი გარეგნულადაც ძნელი გასარჩევია. ეს ერთ- ან მრავალწლოვანი მცენარეები მხოლოდ დეტალებით განსხვავდება ერთმანეთისაგან. სიმაღლით 10-დან 100 სმ-მდე იზრდებიან. აქვთ შხამიანი თეთრი წვენი. ღერო სწორია, განტოტვილი; ფოთლები მორიგეობითი, ლანცეტური. ყვავილები შეკრებილია ქოლგისებურად. ნაყოფი კოლოფია. ყვავილობს ივნისიდან აგვისტომდე. ქიმიური შედგენილობა შეუსწავლელია. ცნობილია, რომ წვენი შეიცავს ფისებს, კაუჩუკს. მას ახასიათებს შარდმდენი, დამარბილებელი, ოფლმდენი, ჭიის საწინააღმდეგო, ამოსაღებინებელი, გამაყუჩებელი თვისებები. მის წყალთან ნაყენს მცირე დოზებით იყენებენ კუჭის კატარის, თირკმლების, ცოფიანი ცხოველების ნაკბენის სამკურნალოდ. მის წვენს ხმარობენ კოსმეტიკურ საშუალებად. ამ მიზნით გამოიყენება Euphorbia ргосега М. В., Euphorbia cyparissias L., Euphorbia esula L., Euphorbia virgata Waldst. et Kit., Euphorbia palustris L.
რძიანა-მაჯღავერი
ქართლ. მაზაო, ცუცუმყრალა, ძუძუმყრალა; სვან. მაჯვარა, მაჯორა.
მომწვანო-მორუხო ფერის ბუჩქია. აქვს დაწინწკლული სწორი ღერო 1-1.5 მეტრის სიმაღლისა. ფოთლები მორიგეობითია, მოგრძო-ლანცეტური. ყვავილები სურნელოვანია, მილისებური, მუქი ვარდიფერი. ყვავილობს მარტიდან ივნისამდე. სამკურნალოდ გამოიყენება ქერქი და ნაყოფი. შეიცავს გლიკოზიდ დაფნინს, კოკოგნინს, ეთერულ ზეთს, ეთერზეთს და სხვ. მცენარის ყველა ნაწილი შხამიანია. მის სპირტიან ნაყენს გარეგანად ქრონიკული რევმატიზმის, პოდაგრის, დამბლის, ნევრალგიების სამკურნალოდ იყენებენ.
შემოგვიერთდი ფეისბუკზე