სამკურნალო მცენარეების ლექსიკონი-ე

ეგვიპტური კელაპტარა

Orobanche aegyptiaca Pers.

ერთწლიანი ბალახოვანი მცენარე 15-50 სმ სიმაღლისა; მოკლე, შიშველი, განტოტვილი ღეროთი. ყვავილედი ცილინდრული, იისფერი; ყვავილობს ივნის-აგვისტოში. გავრცელებულია ხმელთაშუაზღვისპირეთში, ყირიმში, კავკასიაში, შუა აზაში. მავნებელია მცენარეებისა.
სამკურნალოდ გამოიყენება ბალახი. მის ნახარშს იღებენ ტკივილგამაყუჩებლად სიფილისით დაავადებისას. ეწევიან მის ფხვნილსაც (ამავე მიზნით). ნაყენი გამოიყენება შემკვრელად.

ეგვიპტური ლოტოსი

Nelumbo

წყლისა და ხმელეთის მრავალწლოვან ბალახოვან მცენარეთა გვარი ლოტოსისებრთა ოჯახისა (რომელსაც ზოგჯერ დუმფარასებრთა ოჯახთან აერთიანებდნენ). აქვს გრძელყუნწიანი, წყალზე მოტივტივე და წყლის ზემოთ ამოშვერილი დიდი, ფარისებრი ფოთლები და ეული ყვითელი ან ვარდისფერი ყვავილები. ლოტოსის 2 სახეობა გავრცელებულია ორივე ნახევარსფეროს ზომიერ სარტყელსა და ტროპიკებში. ვარდისფერყვავილებიანი ინდური ლოტოსი (Nelumbo nucifera) გავრცელებულია ავსტარლიის ჩრდილოეთ-აღმოსავლეთ ნაწილში, მალაის არქიპელაგზე, ფილიპინების კუნძულებზე, იაპონიის სამხრეთში, შრი-ლანკის კუნძულებზე, ინდოჩინეთისა და ინდოსტანის ნახევარკუნძულებზე, ჩინეთსა და ჩრდილოეთ ირანში, ამიერკავკასიასა (მტკვრის ქვედა დინებაში), ვოლგის დელტაში, ინდოეთსა და ჩინეთში ლოტოსი ძველთაგანვე საღვთო მცენარედ არის მიჩნეული. ყვითელი ლოტოსი (Nelumbo lutea) იზრდება ჩრდილოეთ და ცენტრალურ ამერიკის ატლანტიკურ სანაპიროებსა და ჰავაის კუნძულებზე. ლოტოსის ყველა ნაწილში C ვიტამინი და კაუჩუკია, ყუნწებსა და და ღივებში — შხამიანი ნივთიერება ნელუმბინი. თესლსა და ფესურებს საჭმელად და საქონლის საკვებად იყენებენ. ე. წ. ეგვიპტური ლოტოსი Nymphaea lotos დუმფარას გვარს განეკუთვნება. საკრალური დანიშნულების გარდა ლოტოსი გამოიყენება მედიცინაშიც. ცნობილია, რომ ტიბეტელები მას იყენებენ ლიმფური სისტემის სამკურნალოდ. მისი აქტიური ნივთიერებებია ალკალოიდი აპორფინი, ბიოფლავონოიდები, ფილოსტერები და რთული ეთერული ზეთი. ტრადიციულად მის გამომშრალ ფოთლებს ჭამენ ან იღებენ ნაყენის სახით. ხშირად ეწევიან.

ევგენოლის რეჰანი

Ocimum gratissimum

ერთწლოვანი ნახევრადბუჩქი. აქვს სწორი ღერო, ხისებრი ფესვი, მოკლეჯამიანი ფოთლები, ლანცეტური, კბილანა ყვავილები შეკრულია ტოტების ბოლოებში; ნაყოფი მუქი ყავისფერი კაკალია. შეიცავს ეთერულ ზეთს, ფენოლს, ევანგელის ეთერებს, მირცენს, მრავალციკლურ სესკვიტერპენებს. გამოიყენება სტომატოლოგიაში. ხალხური მედიცინა იყენებს ანთების საწინააღმდეგოდ, ღებინების საწინააღმდეგოდ, ეპილეფსიისას, მენსტრუაციუიის დაგვიანებისას. გარეგანად ხმარობენ აბაზანებში, რევმატიზმის დროს. ფხვნილს ყნოსავენ თავის ტკივილის შესაჩერებლად.

ევკალიპტი

Eucalyptus

მცენარის გვარი მირტისებრთა ოჯახისა. აერთიანებს 600-ზე მეტ სახეობას. სწრაფმზარდი ხე ან ბუჩქია, მარადმწვანე, სინათლის მოყვარული, უხვად ყვავილობს, ქმნის მეჩხერ კორომს. ღერო სწორი ან მრუდეა, გლუვი ან დაღარული. ფოთოლი უმეტესად მარტივია, ხეშეში; ზოგიერთი სახეობისა დაფარულია ცვილისებრი ფიფქით; ყვავილი ორსქესიანია, თეთრი, იშვიათად ყვითლი ან მუქი წითელი. ნაყოფი კოლოფია, თესლი მრავალწახნაგოვანი და წვრილი, ვარჯი პირამიდული, კვერცხისებრი, სფეროსებრი ან მტირალა ფორმისაა. კარგად ხარობს სხვადასხვა ტიპის ნიადაგზე, ვერ ეგუება დამლაშებულ ნიადაგსა და მშრალ ქვიშას. მრავლდება თესლით და ამონაყარით. ბუნებრივ პირობებში ევკალიპტი გავრცელებულია ავსტრალიაში, ტასმანიასა და ახალი გვინეის კუნძულებზე. გავრცელებულია შავი ზღვის სანაპიროს სუბტრიპიკულ ზონაში. XIX საუკუნის 80-იანი წლებიდან საქართველოში ევკალიპტის, როგორც დეკორატიული მცენარის, ასამდე სახეობაა კულტივირებული. ევკალიპტის ფოთლიდან მიღებულ ეთერზეთს იყენებენ მედიცინაში. ევკალიპტის ფოთოლს და მისგან მიღებული ევკალიპტის ზეთს გააჩნია ანთების საწინააღმდეგო მოქმედება. განსაკუთრებით ეფექტურია მისი გამოყენება სასუნთქი გზების ანთებითი დაავადებების დროს, გაცივებისას. კარგ შედეგს იძლევა სხვა ეთერზეთოვან სამკურნალო მცენარეებთან კომბინაციაში. ხმარობენ ნაყენს, ნახარშს, ეთრზეთს.

ევკომია, გუდაპერჩის ხე

Eucommia

მცენარის გვარი ევკომიასებრთა ოჯახისა. ერთადერთი სახეობაა თელისფოთოლა ევკომია (Eucommia ulmoides). 15-20 მ სიმაღლის ორსახლიანი ხეა. მოგრძო ელიფსური ფოთლები ტოტებზე მორიგეობითაა განლაგებული. ყვავილი წვრილია, ნაყოფი ერთბუდიანი. ევკომია ველურად იზრდება დასავლეთ და ცენტრალურ ჩინეთის მთიან რაიონებში. იგი სწრაფმზარდი, სინათლისა და სითბოს მოყვარული, შედარებით ყინვაგამძლე მცენარეა. ევკომიის ნარგაობა არის საქართველოში, აზერბაიჯანში, ტაჯიკეთსა და კრასნოდარის მხარეში. მცენარის ყველა ნაწილი შეიცავს გუტას (საიდანაც გუტაპერჩს ღებულობენ); იყენებენ მედიცინაში. ევკომიის ბუჩქის ქერქიდან ამზადებენ წამლებს ჰიპერტონიული დაავადების, ტყირბის, ნიკრისის ქარის, თირკმლებისა და ღვიძლის სამკურნალოდ.

ევროპული აბრეშუმა

Cuscuta

აბრეშუმა ერთწლოვანი სარეველა მცენარეების გვარი აბრეშუმისებრთა ოჯახისა. ფესვი და ნამდვილი ფოთოლი აბრეშუმას არა აქვს. მცენარეს ეკვრის ხვიარა ღეროზე განლაგებული მისაწოვრებით და იკვებება მის ხარჯზე. ყვავილი წვრილი, ვარდისფერი ან თეთრი აქვს. თესლი გაღვივების უნარს ინარჩუნებს 3-10 წლამდე. აბრეშუმა გავრცელებულია თითქმის მთელ დედამიწაზე. აღსანიშნავია საქართველოში ფართოდ გავრცელებული ევროპული აბრეშუმა (Cuscuta europaea), ამერიკული აბრეშუმა (Cuscuta arvensis), სამყურას აბრეშუმა (Cuscuta epithymum), წიწაკის აბრეშუმა (Cuscuta obtusiflora). მავნე და საკარანტინო მცენარეა. აზიანებს სამყურას, იონჯას, სელს, წიწაკას, თამბაქოს, კარტოფილს, ჭარხალს, ცერცველას, ხახვს და სხვა. გვხვდება სარეველა მცენარეებზეც. აბრეშუმას ზოგიერთი სახეობა შხამიანია და საკვებში მოხვედრისას შეიძლება მოწამლოს ცხოველი. ევროპული აბრეშუმა ს (Cuscuta europaea) ქიმიური შედგენილობა კარგად არ არის შესწავლილი. ცნობილია, რომ ის შეიცავს უცნობ გლიკოზიდს. მას აქვს შარდმდენი, გამაყუჩებელი და დამარბილებელი თვისებები. იყენებენ გაციების, კუჭის, ღვიძლის დაავადებების, თავის ტკივილის, კბილის ტკივილის საწინააღმდეგოდ, კანზე გამონაყარის სამკურნალოდ.

ევროპული მაჟალო

Malus sylvestris

3-12 მ სიმაღლის ხე. აქვს მიმდევრობითი ძარღვიანი ფოთლები. 4-5 სმ დიამეტრის ყვავილები; ისხამს მომწვანო-მოყვითალო ვაშლს. შეიცავს ფრუქტოზას, გლუკოზას, საქაროზას, ორგანულ მჟავებს, უჯრედისს, პექტინებს, მრიმლავ ნივთიერებებს, ეთერულ ზეთს, ვიტამინებს, კაროტინს, ნატრიუმს, კალიუმს, კალციუმს, ფიტონციდებს. პექტინებს ორგანიზმიდან გამოჰყავს შხამიანი ნივთიერებები. იგი ითვლება კუჭაშლილობის ერთ-ერთ საუკეთესო საშუალებად. ხელს უშლის ორგანიზმში შარდმჟავას დაგროვებას, ეწინააღმდეგება აციდოზის განვითარებას, კარგი საშუალებაა ნიკრისის ქარისა და კენჭონანი დაავადების სამკურნალოდ. კარგად მოქმედებს ენტეროკოლიტით დაავადებულებზე. რეკომენდებულია ათეროსკლეროზითა და ცხიმოვნობით დაავადებულთათვის, გასტრიტის, წყლულების, კოლიტების, ანემიის და რიგი სხვა დაავადებების სამკურნალოდ. მის ძმარს იყენებენ ჭრილობების დასამუშავებლადაც.

ევროპული პანტა

Pyrus communis

მსხლის (Pyrus) გვარის ველური სახეობა, რომელიც, ჩვეულებრივ, იზრდება მეზოფილურ ტყეში, მთის შუა, იშვიათად ზემო სარტყლამდე. აქვს მომრგვალო ან კვერცხისებრი ფოთოლი, რომლის სიგრძე ოდნავ აღემატება სიგანეს. კავკასიაში 4 სახეობაა გავრცელებული, საქართველოში გვხვდება 2 სახეობა: კავკასიური პანტა (Pyrus caucasica) კავკასიის ფლორის ენდემია, მაგრამ ჩვენში ფართოდ არის გავრცელებული; სწრაფმზარდი ეკლიანი ხეა, მრგვალი ან შებრტყელებულსფეროსებრი ნაყოფი აქვს; იჭმება, ხდიან არაყს, ამზადებენ ძმარს. მერქანი მაღალი ღირსებისაა, იყენებენ მსხლის კულტურის ჯიშების საძირედ. ბალანსას პანტა (Pyrus balansae) უეკლოა, დამახასიათებელია კოლხეთისათვის. ევროპული პანტა 30 მეტრამდე სიმაღლის ხე, იშვიათად ბუჩქი. დაფარულია ხშირი ხავსით. აქვს მაგარი მერქანი, დიდი ყვავილები, ნაყოფი წვრილი მსხალი, სხვადასხვა ფორმისა. ნაყოფი შეიცავს შაქრებს, ორგანულ მაჟავებს, პექტინურ და მთრიმლავ ნივთიერებებს, უჯრედისს, ცილებს, ფიტონციდებს, ფლავონოიდებს, ვიტამინებს, ცხიმოვან ზეთს...
სამკურნალო ნედლეულს წარმოადგენს ნაყოფი, მშრალი ან ნედლი. ახასიათებს შარდმდენი, სიცხისდამწევი, გამაყუჩებელი, ანტისეპტიკური ქმედებები.
ხალხურ მედიცინაში მშრალ მსხალს ან ნახარშს იყენებენ ხველის შესანელებლად ტუბერკულოზის დროს; სასუნთქი გზების სამკურნალოდ; კენჭოვანი დაავადებების სამკურნალოდ. მსხალი აშუშებს ჭრილობებს, თრიმლავს კუჭის კედლებს, ამშვიდებს ნაღველს, კურნავს სოკოსაგან მოწამვლას.

ევროპული ყოჩივარდა

Cyclamen europaeum L.

ევროპული ყოჩივარდა მრავალწლოვანი ბალახოვანი მცენარეა მსხვილი ყავისფერი გორგლებით. გრძელყუნწიანი ფოთლები პირდაპირ ძირებიდან ამოდის. ყვავილები ერთეულია, ღია იისფერ-ძოწისფერი. ხარობს მთიან ქვარნალ ადგილებში. სამკურნალოდ გამოიყენება ძირები. ისინი შეიცავს შხამიან საპონინს- ციკლამინს, რომელიც იშლება შაქრად, ამორფულ საპონეტინად და ციკლამირეტინად. მის ნაყენს იყენებენ ქალური დაავადებების, ნევრალგიების, თავის ტკივილის, ღვიძლის, მეტეორიზმის, ნაწლავების წყლულების, გაციების, ფრონტიტების, ჰაიმორიტის, რევმატიზმისა და ნიკრისის ქარის სამკურნალოდ.

ეკლღიჭა

Smilax excels

ქართლ. პრუწუნა; კახ. კანკრა; ქართლ., კახ. ღიჭი; ფშავ. ღიჭა; იმერ., რაჭ., ლეჩხ. ეკალა, ბურწუმელა, კურწუმელა, ყურწუმელა, კინკარუჟა, შაშვიპურა; გურ. ძიგურა, კურკანტელა; საბა. ბრწამლი, ბურწუმელი; ჭან. დაძი, პურწუმოლი; მეგრ. ძეგირი, კალია, კალიე, კალიეში ძეგირი, კაკილარი, კორჩხელი.

ლიანაა. აქვს გრძელი და ეკლიანი ღერო. ღეროზე გამოსულია კვერცხისებური ფოთლები. ყოველი ფოთლის ძირას კარგად ჩანს ორი ულვაში. ამ ულვაშების საშუალებით ის ეჭიდება ქვებსა და ხეებს. მისი ერთ-ერთი სახეობაა Smilax officinalis , რომელიც შეიცავს საპონინებს, ფიტოსტეროიდებს, გლიკოზიდებსა და სხვ.მისი მოქმედება განისაზღვრება დეტოქსიკურობაში და შარდმდენობაში. გამოიყენება ფსორიაზის, არტრიტების, ართროზების, რევმატიზმის, ნიკრისის ქარის, მეტეორიზმის სამკურნალოდ.

ეკალცოცხი

Centaurea solatitialis L.

ერთ ან ორწლოვანი ბალახოვანი მცენარე. აქვს სწორი ღერო, დამუხლული, განტოტვილი. ყვავილები ყვითელია, შეკრულია ცოცხებად. თესლი 2-2,5 მმ სიგრძისაა. გავრცელებულია უკრაინაში, ყირიმში, მოლდოვასა და კავკასიაში. სამკურნალოდ გამოიყენება ძირები და ყვავილები. შეიცავს არაბინოზას, საქაროზას, კაუცუკს, მთრიმლავ ნივთიერებას, სპირტს, ეთერულ ზეთს, სეკვიტერპენოიდებს, ალკალოიდებს, ვიტამინებს, ფენოკარბონულ მჟავებს, ფლავონოიდებს.
დადგენილია, რომ იგი დადებითად მოქმედებს სუნთქვაზე და სისხლის მიმოქცევაზე. აქვს ანტიბაქტერიული ქმედება. ნაყენს სვამენ ციების დროს.

ეკლის ხე, ცრუაკაცია

Robinia pseudoacacia

ქართლ., კახ. აკაცია; რაჭ., ლეჩხ. ლობიოეკალა, ლობიოს ხე; ინგ. ქათამი ეკალ; მეგრ. აკაცი, ლაკაცი.

ფოთოლმცვივანი ხე პარკოსანთა ოჯახისა. 25-30 მ სიმაღლის გაშლილვარჯიანი მცენარეა. ბუნებრივად გავრცელებულია ჩრდილოეთ ამერიკაში. საქართველოში იზრდება მთის ქვედა სარტყელში. დასავლეთ საქართველოში გაველურებულია. ცრუაკაცია სწრაფმზარდი ხეა. ყვავილობს მაის-ივნისში. მაგარი და გამძლე მერქანი აქვს. ქერქი შეიცავს მთრომლავ ნივთიერებებს, თესლი — ზეთს და ყავის სუროგატად იხმარება. სამკურნალოდ აგროვებენ ფოთლებს, ყვავილებს, ქერქს. ყვავილებში აღმოჩენილია გლიკოზიდი რობლენინი და ეთერული ზეთი; ფოთლებში-ფლავონოიდები და გლიკოზიდები; ქერქში – შხამიანი რობინინი, ტანინი, ცხიმოვანი ზეთი, ფიტოსტრინი, სტიგმასტერინი. აკაციის პრეპარატები გამოიყენება როგორც სპაზმოლიტური, შარდმდენი, სიცხისდამწევი, ჰიპერტონული საშუალებები. თანამედროვე მედიცინა იყენებს ნაველმდენად და ამოსახველებელ საშუალებად. აკაციის ყვავილები იხმარება შარდის ბუშტის, თირკმელკენჭოვანი, შარდკენჭოვანი. კუჭნაწლავის დაავადებების სამკურნალოდ. ხმარობენ ოსტეოქონდროზის, თრომბოფლებიტის, რადიკულიტის, მიოზიტის, რევმატიზმის, ნევრალგიების შემთხვევაში.

ელიმუსი

Elymus

მრავალწლოვანი მეჩხერბუჩქოვანი მარცვლოვანი მცენარეა კარგად შეფოთლილი ღეროებით, სიმაღლე 1მ-მდე. ყვავილედი - ფხვიერი თავთავია. კარგად განვითარებული ფესვთა სისტემა აქვს, რომელიც ნიადაგში 1მ და მეტ სიღრმეში ჩადის. ღეროები ერთეულია, სწორმდგომი. ფოთლები მორიგეობითია, ბრტყელი. ნაყოფი თესლია.

იგი გვალვაგამძლე და ზამთარგამძლეა, ფართოდაა გავრცელებული ჭალის მდელოებზე, მთის ფართობებზე, ქვიშიან და თიხნარ ნიადაგებზე. სამკურნალოდ იყენებენ ფესვებს, რომლების შეიცავს ფენოლურ ნაერთს ავენინს, ცხიმოვან ზეთს, ვაშლის მჟავას, ფრუქტოზას, ლორწოს, ვიტამინ С-ს, კაროტინს, ასკორბინის მჟავას, ალანინს.

იყენებენ წყლისას, საშარდე გზების ანთებითი დაავადებების, ცისტიტის, ნეფრიტის შარდკენჭოვანი დაავადებების სამკურნალოდ. ხმარობენ ტკივიგამაყუჩებლად რევმატიზმის, არტრიტის, შარდკენჭოვანი და ნაღველკენჭოვანი დაავადებების დროს. არის ანთების საწინააღმდეგო, დამარბილებელი და ამოსახველებელი საშუალება.
ხალხური მედიცინა იყენებს ოფლმდენ, მხედველობის გამაუმჯობესებელ საშუალებად ჰიპერტონიული დაავადებების, ავთვისებიანი სიმსივნისა და შაქრიანი დიაბეტის შეთხვევაში.

ელუსამელა

Carex brevicollis

მრავალწლოვანი მაღალი მცენარე. აქვს გადატკეცილი ფოთლები, 3-5 მმ სიფართისა. ყვავილედი შედგება ორი-სამი თავთავისაგან. ნაყოფი კაკალია. ფოთლები და ფესვები შეიცავს ალკალოიდებს. მისი პრეპარატები აძლიერებენ სუნთქვას, აგდებენ ატრერიულ წნევას, ხსნიან სპაზმებს, აქვს ჰიპოტენზიური თვისებები, აფართოებენ სისხლძარღვებს. ელუსამელა ნატურალური სახით არ გამოიყენება.

ენდრო

Rubia tinctorum

ხევს. ხევსურის ლილა.

ენდრო მრავალწლიანი ბალახოვანი მცენარეა ენდროსებრთა ოჯახიდან. სუსტი, წვრილი, ბღაუჭა, მცოცავი ღეროებით, რომელთა სიგრძე რამდენიმე მეტრს აღწევს. მთავარი ფესვი საკმაოდ ძლიერი აქვს, სიღრმეში დატოტვილი, ფესვის ზედა ნაწილიდან იზრდება მხოხავი, მერქნისებრი მრავალთავა ფესურა, რომელზეც კვირტებია განლაგებული. ფოთლები ვიწროკვერცხისებრია, წაწვეტებული, ზომით ერთმანეთისაგან მეტად განსხვავებულ ფოთოლზე თითო ძარღვია, რომელზეც, ისევე როგორც ფოთლის ფირფიტის კიდეებზე, ხრტილისებრი ბღაუჭა კბილებია. ღეროები და ფოთლები შებუსულია, განსაკუთრებით ქვედა მხრიდან.
ყვავილედი – გაშლილი, რთული საგველაა, გრძელი ღეროებით. ყვავილები წვრილია, ყვითელი გვირგვინით, მწიფე ნაყოფი შავია, წვნიანი, კენკროვანი. მისი წვენი მუქ-ღვინისფერ ლაქებს ტოვებს.
ენდრო ყვავილობს ივნისიდან – სექტემბრამდე, ნაყოფი მწიფდება ოქტომბერ-ნოემბერში.
ენდრო გავრცელებულია როგორც ზღვისპირეთში, ასევე მთის ფერდობებზე. თითქმის ყველა სახის ნიადაგზე იზრდება. ხშირად გვხვდება ღობის ძირებში, ვენახებში, ბაღებში.
ნედლეულად ამზადებენ ენდროს ფესურასა და ფესვებს გაზაფხულზე, მარტსა და აპრილში, ან ვეგეტაციის ბოლოს, სექტემბრიდან – ყინვების დაწყებამდე. ენდროს ფესვები შეიცავს საღებავ ნივთიერებებს (ოქსიმეთილსა და ოქსიანტრაქინონებს). მათ შორის, რუბერიტრინის მჟავას, რუბიადინს და სხვა. გარდა ამისა, ნედლეული შეიცავს ორგანულ მჟავებს, პექტინებს, შაქარსა და სხვა.
ჯერ კიდევ შუა საუკუნეებში ენდროს ფესვებს იყენებდნენ ქსოვილების შესაღებად. მათი გამოყენებით იღებდნენ წითელი ფერის სხვადასხვა ტონებს.
ენდროსშემცველი პრეპარატები შლიან ფოსფატურ და ოქსალატურ ქვებს თირკმელებსა და შარდის ბუშტში. აქვთ შარდმდენი და სპაზმოლიტური მოქმედება. აძლიერებენ შარდსადენების მუსკულატურის პერისტალტიკას, რითაც ხელს უწყობენ ქვების გამოდევნას.
ენდროს ფესვებისა და ფესურის ნაყენი შედის პრეპარატ ცისტენალის შემადგენლობაში, რომელსაც უნიშნავენ ავადმყოფებს კენჭოვანი დაავადების დროს. ასეთი ნაყენების გამოყენება არ შეიძლება კუჭის წყლულოვანი დაავადებისა და თირკმელების უკმარისობის დროს.

ენდრონიკა

Galium

ერთ- ან მრავალწლოვანი ბალახების, ზოგჯერ ბუჩქბალახების გვარი ენდროსებრთა ოჯახისა. თეთრი, ყვითელი ან ვარდისფერი პატარა ყვავილები შეკრებილია საგველა ყვავილედებად. ნაყოფი ორთესლიანი კაკლუჭაა. ენდრონიკა ევრაზიული გვარია. აერთიანებს 400-მდე სახეობას, რომელთაგან საქართველოში გვხვდება 28. იზრდება მდელოებზე, ველობებზე, ტყეებში, წყალსატევების ნაპირებზე, ზოგიერთი – (Galium grusinum) მთებშიც. ბევრი სახეობა თაფლოვანია და სამკურნალო თვისებები აქვს, ზოგი საღებავ ნივთიერებებს შეიცავს. იყენებენ როგორც ჰომეოპატიურ საშუალებს - იმუნიტეტის აქტივაციისათვის, დეზინტოკსაციისათვის, ინფქციური პათოლოგიის მძიმე ფორმების შემთხვევაში, ფერმენტების ცვლის დარღვევისას, ბრონქიტის, ბრონქეალური ასთმის, ეკზემის, ჰიპერტონიის, თირკმლების, კოლიტების, პარკინსონის დაავადების, დაფანტული სკლეროზის და სხვა დაავადებების სამკურნალოდ.

ენოთერა

Oenothera biennis L.

ერთ ან ორწლიანი ბალახი 60— 90 სმ სიმაღლისა. აქვს სწორი ღერო და უკუკვერცხისებრი ფოთლები; მოზრდილი და სურნელოვანი ყვავილები. ნაყოფი გრძელი კოლოფია. ყვავილობს ზაფხულში. ყვავილები იხსნება საღამოობით. აგროვებენ მთლიანად ბალახს. მის ნაყენს წვეთებად იყენებენ ფაღარათის დროს.

ესპანური არტიშოკი

Cynara cardunculus

ველური, სითბოს მოყვარული ერთწლოვანი მცენარეა. იგი წარმოადგენს კოფეინური მჟავების, ფლავონოიდების, გლიკოზიდების, გლიკოლის და გლიცერინის მჟავების, შაქრების, ეთერზეთის, ცინარინის წყაროს; აქვს შარდმდენი თვისება, ამცირებს სისხლში ლიპიდების (ქოლესტერინის და ტრიგლიცერიდების) შემადგენლობას.

>

ესპანური ესპარცეტი, სულა

Onobrychis

ბალახოვანი და ეკალბუჩქოვანი მცენარის გვარი პარკოსანთა ოჯახისა. აერთიანებს 80-მდე სახეობას. გავრცელებულია ევროპაში, ჩრდილოეთ აფრიკასა და დასავლეთ აზიაში. ფესვი მთავარღერძიანია, ღერო სწორმდგომი ან გართხმული, 40-80 სმ სიმაღლისა. ფოთოლი რთული კენტფრთისებრია. მოწითალო-ვარდისფერი ყვავილები შეკრებილია მტევნებად. ნაყოფი ერთთესლიანი პარკია, ნაპირებზე დაკბილული ან სადა, პარკი არ იხსნება. ესპარცეტს თესავენ შემოდგომაზე ან ადრე გაზაფხულზე უსაფროდ ან ხორბლისა და ქერის საფარქვეშ. მწვანე მასა შეიცავს პროტეინს, ცხიმს, უჯრედისს; მრავალი სახეობის ესპარცეტი თაფლოვანი მცენარეა. იგი სამკურნალო მცენარეთა პლანტაციებში შეიძლება სიდერატად იქნეს გამოყენებული.

ესპარცეტი

Onobrychis

მესხ. ყორანგალი, ოლანგარი; რაჭ. საბეგველა.

ბალახოვანი და ეკალბუჩქოვანი მცენარის გვარი პარკოსანთა ოჯახისა. აერთიანებს 80-მდე სახეობას. გავრცელებულია ევროპაში, ჩრდილოეთ აფრიკასა და დასავლეთ აზიაში. ფესვი მთავარღერძიანია, ღერო სწორმდგომი ან გართხმული, 40-80 სმ სიმაღლისა. ფოთოლი რთული კენტფრთისებრია. მოწითალო-ვარდისფერი ყვავილები შეკრებილია მტევნებად. ნაყოფი ერთთესლიანი პარკია, ნაპირებზე დაკბილული ან სადა, პარკი არ იხსნება. ესპარცეტს თესავენ შემოდგომაზე ან ადრე გაზაფხულზე უსაფროდ ან ხორბლისა და ქერის საფარქვეშ. ფართოდ იყენებენ ხელოვნური ბალახთესვისათვის, როგორც წმინდა, ისევე სხვა მრავალწლოვან ბალახებიანი ნარევის სახით, განსაკუთრებით ტენით ნაკლებად უზრუნველყოფილ ადგილებში. იყენებენ პირუტყვის საკვებად. მწვანე მასა შეიცავს პროტეინს, ცხიმს, 20 უჯრედისს; მრავალი სახეობის ესპარცეტი თაფლოვანი მცენარეა. სამკურნალოდ გამოიყენება Onobrychis arenaria ( Kit.) Ser., რომლის წყალში ნაყენს იყენებენ მშობიარობის სისხლდენის შესაჩერებლად და სქესობრივი პოტენციის ასამაღლებლად.

ეფედრა, ცხენისმუხლა

Éphedra

ქართლ. ჯორისკუდა; ჯავახ., მესხ. ცხენის–ძუა; ყ. ჯორისძუა.

ბუჩქოვანი მცენარე დანაწევრებული ყლორტებით. ყვავილი ცალსქესაა. ალკალოიდების -ეფედრინისა და ფსევდოეფედრინის მაღალი შემცველობის გამო ფართოდ გამოიყენება ტრადიციულ მედიცინაში ასთმის, ციებ-ცხელების, გაციების სამკურნალოდ.

>

ეშმაკის ქოში

Aconitum nasutum Fisch.

თუშ. საყურბალახი.

მრავალწლოვანი მაღალი ბალახოვანი მცენარე თითისებური ფოთლებით, ლურჯი ყვავილებით. იზრდება სუბალპურ ადგილებში. მცენარის ყველა ნაწილი შხამიანია. შეიცავს ალკალოიდებს. ამის გამო იშვიათად გამოიყენება სამედიცინო პრაქტიკაში, თუმცა ნევრალგიური ტკივილებისა, ნიკრისის ქარის შემოტევისას, რევმატიზმისა და კბილის ტკივილისას მაინც მიიღება შინაგანად. მალამო გამოიყენება სახსრების ტკივილისას.

ეწრის გვიმრა

Pteridium tauricum

აჭ., გურ. ეწერი; იმერ., რაჭ., ლეჩხ., გურ. გუმბარა; ჭან. ლიმხონა; მეგრ. გვიმარა, გუმარა; სვან. ჩაჟვემ გვიმორ, ხოლა გვიმორ.

მრავალწლოვანი სპოროვანი, ფესურიანი მცენარე გვიმრისებრთა ოჯახისა. მისი სიმაღლე 2 მ–ს აღემატება. ფოთოლი ფრთისებრ დანაკვთული აქვს, მრავლდება ფესურითა და სპორებით. გავრცელებულია უმეტესად დასავლეთ საქართველოს ტყის ზონაში, ზღვის დონიდან 1800 მ-მდე. ჭარბტენიან ადგილებს ვერ ეგუება. ძნელად მოსასპობი სარეველაა, ასარევლიანებს პლანტაციებსა და ნათესებს. მის წინააღმდეგ ბრძოლის საუკეთესო საშუალებაა ნიადაგის ღრმად დამუშავება და ფესურების ამოკრეფა. იყენებენ ქიმიურ მეთოდსაც. ეწრის გვიმრის ფესვი- ჩირქოვანი მუწუკებისა და ეგზემური წყლულების სამკურნალოდ გამოიყენება.