სამკურნალო მცენარეების ლექსიკონი - ა

Artemisia absinthium

თუშ. კატათკუდა; ფშ. აბზინთა; ხევს. აბზინტა; ზმ. რაჭ. სიმჭლის ბალახი; მოხევ. ყარტიმყრალაჲ; საბა აფსინდი; მეგრ. აბზინდე.

აბზინდა მრავალწლიანი ბალახოვანი მცენარეა, სიმაღლით 1 მ-ს აღწევს და მოვერცხლისფრო-მონაცრისფრო შეფერილობა აქვს. აბზინდა რთულყვავილოვანთა ოჯახს ეკუთვნის. ახასიათებს ძლიერი სპეციფიკური სუნი და მწარე გემო. ღერო სწორმდგომია და ზედა ნაწილში დატოტვილი. ფესურა მოკლეა, დატოტვილი და ფესვით ბოლოვდება. ფესვთან განლაგებული ფოთლები სამჯერ ფრთისებრგანკვეთილია, ღეროს ფოთლები–რჯერ ფრთისებრგანკვეთილი, ხოლო ზედა ფოთლები ფრთისებრია. წვრილი, ყვითელი ყვავილები 2,5-3,5 მმ. დიამეტრის ბურთისებრ კალათებს ქმნიან, რომლებიც თავის მხრივ საგველა ყვავილედებს ქმნის.

ყვავილობს ივლის-აგვისტოში, თესლი სექტემბერ-ოქტომბერში მწიფდება. მცენარე კარგად უძლებს ამინდის ცვლილებას.

აბზინდა გავხვდება სვანეთში, სამეგრელოში, ქართლში, მთიულეთში, თუშ-ფშავ-ხევსურეთში, თრიალეთში, ჯავახეთში, მესხეთში.

იზრდება გზის კიდეებზე, საძოვრებზე, მშრალ მთიან ადგილებში. სამედიცინო მიზნებისთვის იყენებენ ფოთლებს და ყვავილიან კენწეროებს (ბალახს). აბზინდას დამზადება ორ ეტაპად ხდება. ფესვთან განლაგებულ ფოთლებს ყუნწების გარეშე ყვავილობამდე აგროვებენ. კენწეროებს ყვავილობის დროს კრეფენ – 20-25 სმ. სიგრძის ყლორტებს. დაგვიანების შემთხვევაში ყვავილები ყვითელ ფერს კარგავს და მუქდება. მცენარეს სწრაფად აშრობენ ჩრდილში, სხვენზე ან საშრობში 40-50 C ტემპერატურაზე. ნედლეულს ორი წლის განმავლობაში ინახავენ მკვრივ ტომრებში ან ხის ჭურჭელში.

აბზინდა შეიცავს ეთერზეთებს, მწარე გლიკოზიდებს, ფლავონებს,მინერალურ მარილებს, ორგანულ მჟავებს, მთრიმლავ ნივთიერებებს, ასკორბინის მჟავას და კაროტინს.

აბზინდას პრეპარტები აძლიერებენ კუჭ-ნაწლავის ტრაქტის ჯირკვლების ფუნქციას, აძლიერებენ მადას და აუმჯობესებენ საჭმლის მონელებას აძლიერებენ საჭმლის მომნელებელი ჯირკვლების სეკრეციას და ნაღვლის და კუჭქვეშა ჯირკვლის წვენის გამოყოფას.

აბზინდას იყენებენ საჭმლის მონელების დარღვევის, მაღალი მჟავიანობის, მუცლის ჭრის, გასტრიტის, მეტეორიზმის, ღვიძლის და ნაღვლის ბუშტის დაავადებების, ანემიის დროს. აბზინდას ნაყენი ან ფხვნილი აძლიერებს კუჭის წვენს, აქრობს უსიამოვნო სუნს პირიდან

აბზინდას ნახარშს და ნაყენს იყენებენ გამოჯანმრთელების პერიოდში. აბზინდა ტკივილგამაყუჩებელია ძარღვებს დაჭიმვის, ამოვარდნილობის, მსხვილი ნაწლავის სპაზმის და ანთების დროს. ხალხურ მედიცინაში აბზინდას იყენებენ ჭიების დასაყრელად; მის ნაყენს ხმარობენ კრუნჩხვების საწინააღმდეგოდ, ხოლო მის წვენს ბრონქეალური ასთმის, ეგზემის, რევმატიზმის, ნაღველკენჭივანი დაავადების სამკურნალოდ და უძილობისას. ნიკრისის ქარის და რევმატიზმებისას იყენებენ აბაზაბებში.

მისმა არასწორმა და ზედმეტი დოზით გამოყენებამ შეიძლება გამოიწვიოს კრუნჩხვები, ჰალუცინაცია, პირისღებინება და ჭკუაზე შეშლაც კი.

აბილილი      

Ipomoea Violacea

ქართლ. აბელინა; ქიზიყ. ლილიფარა; გარე კახ. დილის ყვავილი; მესხ., ქართლ., ზმ. იმერ. დილის ვარდი; იმერ. დუდუკის ყვავილი; რაჭ. ლილიფერა; ინგ. დილფარ; ჩუბ. შეხვეულის ბალახი; მეგრ. ჯღაში ვარდი.

(Ipomoea), Tlitlitzin (აცტეკურად),Morning Glory (ინგლ.), ხვიარა ან გართხმული ბალახოვანი მცენარეებისა და ბუჩქებისა; გვარი ხვართქლასებრთა ოჯახისა. გვხვდება უმთავრესად ტროპიკებში. აქვს ფურცლებშეზრდილი ყვავილები, რომლებიც ჩვეულებრივ ღამით იხურება.

ცნობილია 500-მდე სახეობა. ზოგ სახეობას (Ipomoea purpurea) აშენებენ ბაღებსა და პარკებში, როგორც დეკორატიულ მცენარეს. საქართველოში ფართოდაა გავრცელებული, იხმარებოდა ძველ ქართულ მედიცინაში. მის ფესვებსა და თესლებში არის ფსიქოაქტიური და ჰალუცინოგენური ნივთიერებები, რომლებიც ჩვეულებრივ, მავნებელია ადამიანის ჯანმრთელობისათვის და იწვევენ ვიზუალურ და გრძნობით ეფექტებს. სწორედ ამ ეფექტების გამო იყენებდნენ მას შამანები. მის გამოყენებას ჯერ კიდევ მეთექვსმეტე საუკუნეში მიაქციეს ყურადღება ესპანელმა მემატიანეებმა.

აბუსალათინი

Ricinus communis.

ქართლ. ზეთის ლობიო; ქიზიყ. ტკიპა-ლობიო; იმერ. გენაგერჩაგი; გურ. ჯულაბი; აჭ. აბუსხველათი.            

ზეთოვანი მცენარე რძიანასებრთა ოჯახისა. აქვს სწორმდგომი, დატოტვილი ღრუ ღერო; ფოთოლი - თათისებრ დაყოფილი, დაკბილულკიდეებიანი. მტევნისებრ ყვავილედში ცალსქესიანი ყვავილები ზის. ნაყოფი სამბუდიანი კოლოფია, ზოფჯერ ქაცვით დაფარული. აბუსალათინის თესლის გული შეიცავს ცხიმოვან ზეთს. თესლსა და კოპტონში არის შხამიანი ნივთიერება რიცინი. აბუსალათინის ზეთს იყენებენ ტექნიკაში, მედიცინაში,(ცნობილი აბუსალათინის ზეთის გარეშე წარმოუდგენელი იყო ნებისმიერი ნორმალური აფთიაქი), ლაქ-საღებავებისა და ქიმიურ მრეწველობაში. აბუსალათინის კოპტონი შეიცავს აზოტს, ფოსფორმჟავას, იყენებენ სასუქად. აბუსალათინის ზეთოვანი თესლის მისაღებად ზომიერი ჰავის ქვეყნებში ერთწლოვანი აბუსალათინი მოჰყავთ, სუბტროპიკულ და ტროპიკულ ქვეყნებში კი - მრავალწლოვანი. აბუსალათინის სამშობლოა აფრიკა. საქართველოში გავრცელებული იყო ყარაიაში, ამჟამად არ მოჰყავთ.  

აგავა               

Agave

მცენარეთა გვარი ამარილისისებრთა ოჯახისა (ზოგი მეცნიერი აკუთვნებს აგავასებრთა ოჯახს). აქვს მოკლე ღერო და როზეტისებრად შეკრული დიდი, ხორციანი, ზოგიერთ სახეობას ეკლიანი და ჭრელი ფოთლები. ყვავის ერთხელ, 6-15 წლის ასაკში, მაისიდან აგვისტომდე. ეზრდება 10-12 მ სიმაღლის ყვავილედის ყუნწი და უხვად გამოაქვს ყვავილი, თუმცა სიცოცხლეში მხოლოდ ერთხელ. ნაყოფის მომწიფების შემდეგ მცენარის ყველა მიწისზედა ორგანო კვდება. ცნობილია აგავის სამასამდე სახეობა. ველურად ხარობს მექსიკაში. მეტწილად გავრცელებულია ამერიკული აგავა (Agave americana), რომელიც გაშენებულია ყირიმისა და შავი ზღვის სანაპიროს პარკებში. აგავის ბევრი სახეობის ფოთლებისაგან იღებენ ბოჭკოს (სიზალი, გენეკენი და სხვა) და ამზადებენ თოკებს, ჯაგრისებსა და უხეშ ქსოვილს. ნარჩენებისაგან მზადდება შესაფუთი ქაღალდი. აგავის შაქრიანი წვენისაგან ალკოჰოლიან სასმელებს, მაგალითად, პულკეს, აყენებენ. სამკურნალოდ გამოიყენება აგავას ფოთლებისაგან მიღებული წვენი, რომლებიც თვისებებით ალოეს ჩამოგავს. წვენს ღებულობენ დაქუცმაცებული ფოთლების გამოწურვით. შეიცავს ვიტამინებს, ფიტოცინდებს, საპონინებს. აქვს ანთებისსაწინააღმდეგო, ანტისეპტიკური, ტკივილგამაყუჩებელი, შარდმდენი, ამოსახველებელი და სხვ. დანიშნულება. გამოიყენება შინაგანად და გარეგანადაც. მისი ერთი სახეობა (Аgave attenuata) გამოიყენება ჰომეოპატიაში.

ადონისი        

Adonis

იგივე ცხვირისატეხელა. მცენარეთა გვარი ბაიასებრთა ოჯახისა. ერთ- ან მრავალწლოვანი ბალახებია. ცნობილია 20-მდე სახეობა. ველურად იზრდება შუა და სამხრეთ ევროპაში, ციმბირსა და აღმოსავლეთ აზიაში. საქართველოში 4 სახეობაა (მათ შორის ერთი სარეველა - Adonis flammeus). გაზაფხულის ცხვირისატეხელა (Adonis vernalis) თავისი დიდი ყვითელი ყვავილებით დამახასიათებელი მცენარეა ტყე-ველისა და ველის ზონისთვის.გამხმარი ბალახი გულის გლიკოზიდებს შეიცავს და მედიცინაში იყენებენ. მას ყვავილობის დასაწყისიდან თესლის ჩამოცვენამდე აგროვებენ. ბალახს მიწის ზედაპირიდან 7-10 სმ. სიმაღლეზე ჭრიან. ინახავენ ერთი წლის განმავლობაში მშრალ შენობაში სხვა მცენარეებისგან განცალკევებით. ადონისი კარგი საგულე საშუალებაა მასში შემავალი ციმარინის, ადონიტოქსინის და სხვა გლიკოზიდების წყალობით. იგი შეიცავს ასევე შაქარს და საპონინებს.

ადონისის პრეპარატები აძლიერებს და ანელებს გულის შეკუმშვას, ხსნის შეშუპებას, ამშვიდებს ნერვულ სისტემას. ადონისი დადებითად მოქმედებს ართრიტის დროს.

ადონისის ზემოქმედებით გული უფრო ძლიერად და თანაბრად ძგერს, მეტია შარდის გამოყოფა და ფეხების შეშუპება ქრება. გარდა ამისა, ადონისი ეფექტურია კოკაინით გამოწვეული კრუნჩხვების დროს. ადონისის ნახარშის ან ნაყენის წინასწარ შეყვანა თავიდან აგაცილებთ ლეტალურ შედეგს. ეს პრეპარატი თავიდან აგაცილებთ ასევე კამფორულ და პიკროტოქსინით გამოწვეულ კრუნჩხვებს.

ადონისი ფართოდ გამოიყენება სისხლის მიმოქცევის უკმარისობის შედარებით მსუბუქი ფორმების დროს, ასევე გულის ნევროზის, ვეგეტოდისტონიის, ინფექციური დაავადებების დროს, თირკმელების დაავადებების დროს გულ-სისხლძარღვთა სისტემის უკმარისობის სიმპტომებით და ნერვულ-ფსიქიკური დაავადებების დროს.

 ავოკადო       

Persea americana

ალიგატორის მსხალი – მარადმწვანე ნაყოფიანი სუბტროპიკული ხე დაფნოსანთა ოჯახიდან; ისხამს მსხლის მოყვანილობის ნაყოფს, რომელიც საჭმელი ზეთითაა მდიდარი; გავრცელებულია ტროპიკულ ამერიკასა და აღმოსავლეთ აზიაში: ჩვენში გაშენებულია მეტწილად აფხაზეთში. იზრდება დაახლოებით 18-20 მ-ს სიმაღლისა. აქვს 10-20 სმ სიგრძის ოვალური ფოთლები; მომწვანო ყვავილები. ავოკადოს ნაყოფი გამოირჩევა იმით, რომ ის არ შეიცავს ერთ გრამ შაქარსაც კი, მაგრამ ძალიან კალორიულია. სამაგიეროდ მაში ბევრია მცენარეული ცხიმები (უქოლესტერინო). იგი მდიდარია А, В, С, D, E, РР, К1, Р, а ვიტამინებით და რკინით, ფოსფორით, კალიუმით, კალციუმით, ნატრიუმით, მაგნიუმით. მისი ნაყოფი სასარგებლოა კუჭ-ნაწლავის სისტემის, ჰიპერტონიის, ათეროსკლეროზის, ანემიის და ენტერიტის სამკურნალოდ.

ავშანი

Artemisia

მრავალწლოვან, იშვიათად ერთწლოვან, ბუჩქ-ბალახოვან მცენარეთა გვარი რთულყვავილოვანთა ოჯახისა. ავშნის გვარის 500-მდე სახეობიდან კავკასიაში გვხვდება 27, ხოლო საქართველოში - 12 სახეობა. აქვს სწორმდგომი ღერო, ფესვები, ზოგს (ტარხუნა - Artemisia dracunculus) - კარგად განვითარებული ფესურები. ფოთლები დანაკვთულია და უმეტესად ლეგა. პატარა კალათები რთულ საგველანაირ ყვავილედს ქმნის. ნაყოფი თესლურაა. ავშნის სახეობათა უმრავლესობა შეიცავს ეთეროვან ზეთებსა და გლიკოზიდებს, რომლებიც მედიცინაშიც იხმარება, მაგ., ხოროსანი (Artemisia cina) შეიცავს სანტონინისა და ცინეროლის ზეთებს, აბზინდა (Artemisia absinthium) - ორნაირ გლიკოზიდსა (აბსინთინი და ანაბსინთინი) და ეთეროვან ზეთს. სამკურნალო ნედლეულად გამოიყენება ფოთლები და ყვავილები. მისი ნაყენი ააქტიურებს კუჭ-ნაწლავის მოქმედებას, აფართოებს სისხლ-ძარღვებს, არეგულირებს გულისცემას, თავბრუსხვევას; არის დამამშვიდებელი საშუალება ნერვული აშლილობისა და ბრონქეალური ასთმისას.

ავშნის ზოგიერთი სახეობა (ავშანი - Artemisia fragrans) გავრცელებულია აღმოსავლეთ საქართველოს ველებსა და ნახევრად უდაბნოებში და ქმნის ცხვრის ზამთრის საძოვრებს. ზოგი სახეობა (Artemisia taurica) შხამიანია, განსაკუთრებით ცხენებისათვის. არის აგრეთვე ავშნის დეკორატიული სახეობები - გიეში (Artemisia caucasica) და სარეველები (უჯანგარი - Artemisia annua, მამულა - Artemisia vulgaris, სამწვანე - Artemisia scoparia და სხვა).  

აკაცია

Acacia

მცენარეთა გვარი მიმოზისებრთა ქვეოჯახისა. უმეტესად ეკლიანი ხეებია. გვხვდება ორივე ნახევარსფეროს ტროპიკებსა და სუბტროპიკებში. ცნობილია 750-მდე სახეობა. მათგან ნახევარზე მეტი გავრცელებულია ავსტრალიაში (იქ აკაცია ეროვნული ემბლემაა), ნაწილი კი - აფრიკასა და ამერიკაში. საქართველოს შავი ზღვის სანაპიროზე შემოტანილია ლეგა აკაცია (Acacia dealbata), აბანოზის აკაცია (Acacia melanoxylon) და სხვა.

აკაცია იზრდება მშრალ უდაბნოებსა (მექსიკა, ავსტრალია) და ჭარბტენიან ადგილებში (ინდოეთი, მადაგასკარი). წყვილფრთისებრ-რთული ფოთლები მორიგეობით აქვს განლაგებული. მრავალ სახეობას (უმთავრესად ავსტრალიურს) ფოთლის ფირფიტა არ უვითარდება და ფოტოსინთეზის ფუნქციას ფოთოლივით გაფართოებული ყუნწი, ე. წ. ფილოდიუმი ასრულებს. სხვა სახეობებს აქვს ეკლებად გარდაქმნილი თანაფოთლები. აკაციის წვრილ-წვრილი, თეთრი, მოყვითალო ან ნარინჯისფერი ყვავილები საგველად ან მტევნად არის შეკრებილი. ნაყოფი პარკია. აკაციას, როგორც სწრაფმზარდ მცენარეს, რგავენ ფერდობების გატყიანებისა და ქალაქების გამწვანებისათვის, მის მერქანს კი იყენებენ ავეჯის წარმოებაში. სენეგალური აკაციასგან (Acacia senegal) იღებენ გუმიარაბიკს.

ცნობილია აგრეთვე აბრეშუმა აკაცია (ალბიციის გვარის ხე), თეთრი ანუ ცრუაკაცია (რობინიის გვარისა) და ე. წ. ყვითელი აკაცია (უძრახელას გვარის ბუჩქი). ქიმიური შედგენილობა დამატებით შესწავლას მოითხოვს. მცენარე გამოირჩევა თაფლოვნობით. ხალხური მედიცინა იყენებს მის ქერქს, რომლის ცხელ ნაყენს კუჭის მჟავიანობის აწევისას სვამენ. ყვავილების ნაყენი ხალხურ მედიცინაში იხმარება სიცხისდამწევ და ამოსახველებელ საშუალებად.

ალისარჩული

Carhamus tinctorius

სინ. ზაფრანა, ხავერდა, ყვითელი პირი, ყვითელპირა. რაჭ. ზაფრანა. სინ.

ერთწლოვანი ბალახი რთულყვავილოვანთა ოჯახისა. იზრდება 80 სმ-დე. დატოტვილი და დაკბილული ფოთლები განლაგებული აქვს მორიგეობით. ყვავილები ყვითელია, ან უფრო მუქი და შეცავს კარტამინს, გლიკოზიდებს. ყვავილობს ხანგრძლივად, ივლისიდან დეკემბრამდე.

მისი ყვავილები გამოიყენება შარდმდენ, ნაღვლმდენ, სასაქმებელ, ანთებისა და ტკივილგამაყუჩებელ საშუალებად. ხალხურ მედიცინაში იყენებენ შარდის შეუკავებლობის, წელის ტკივილის, თავბრუსხვევის, გულის ტკივილის, სიმსუქნისა და პოტენციის აღმდგენ საშუალებად.

ალოე  

Aloe

საბა საბრი, აზუა.           

საბრი, მრავალწლოვანი ბალახოვანი მცენარეების გვარი შროშანისებრთა ოჯახისა. განეკუთვნება ქსეროფიტულ სუკულენტებს. აქვს გრძელი და შუბივით წამახული, ხორციანი, ხშირად ცვილისებრი ნაფიფქით დაფარული კიდეეკლიანი ფოთლები. წითელი, ნარინჯისფერი ან ყვითელი მილისმსგავსი ყვავილები შეკრულია მტევნებად ან საგველა ყვავილედად. აერთიანებს 250-მდე სახეობას. გავრცელებულია აფრიკაში, არაბეთში, შუა აზიაში და მადაგასკარზე. შავი ზღვის სანაპიროზე - ბაღებში, პარკებსა და პლანტაციებში.

სამკურნალოდ გამოიყენება ნედლი ფოთლები და წვენი. ფოთოლი შეიცავს ანტრაგლიკოზიდებს, ფისებს, სხვადასხვა ფერმენტებს, C ვიტამინს, ასპირინისებურ ნივთიერებას, მარილებს, ეთერზეთებს, ფიტოცინდებს, მდიდარია ვიტამინებით; მაკროელემენტებით: K, Ca, Mg, Fe; მიკროელემენტებით: Cu, Zn, Co, Cr, Ba, Ni. ალოეს ფოთლების შესქელებული წვენი საფაღარათო საშუალებაა. ნორჩი ფოთლების გამონაწვლილს ხმარობენ კანქვეშ შესაშხაპუნებლად თვალისა და სხვა დაავადებათა დროს. იყენებენ ბიოლოგიური სტიმულატორადაც. ალოეს წვენისაგან დამზადებული პრეპარატები იხმარება გარეგან საშუალებად ჩირქოვანი ჭრილობის, დამწვრობისა და კანის ზოგიერთი დაავადების სამკურნალოდ; აწესრიგებს ნერვულ სისიტემას, აუმჯობესებს მამაკაცის სასქესო ორგანოების ფუნქციებს.

ალუბალი      

Cerasus 

კახ. ალუმბალი; მესხ., იმერ., რაჭ. ქვიშნა; ლეჩხ. ქვიშნაბალი, ქვიშამბალი; გურ. ვიშნა; ინგ. დიდბალ, დილბარ; ჭან. ვიშნე; მეგრ. ქვიშნა-ბული.

მერქნიანი მცენარის გვარი ვარდისებრთა ოჯახისა. აქვს მორიგეობით განლაგებული ფოთლები, თეთრი ან ვარდისფერი ყვავილები. ნაყოფი კურკიანია და წვნიანი. ალუბლის გვარს მიეკუთვნება აგრეთვე ბალი. ალუბალი ყინვაგამძლეა, ადრემსხმოიარე. გავრცელებულია ჩრდილოეთ ნახევარსფეროს ბევრ ქვეყანაში. საქართველოში გვხვდება ზღვის დონიდან 1600 მ-მდე. ჩვენში გავრცელებულია ალუბლები ჩვეულებრივ ალუბალს (Cerasus vulgaris) განეკუთვნება. ველური ფორმები არ გვხვდება. ვარაუდობენ, რომ ჩვეულებრივი ალუბალი წარმოიშვა ბლისა და ქონდარა ბალამწარას ბუნებრივი შეჯვარებით. განასხვავებენ ორ ჯგუფს - ბუჩქოვანსა და ხისებრს. ბუჩქოვანთა ნაყოფი მუქი ფერისაა, თითქმის შავი. საქართველოში კულტივირებულია ესპანურა, ვლადიმირისა და ლიუბსკაია. ალუბლის ნაყოფი შეიცავს შაქარს, მჟავას, მთრიმლავ ნივთიერებას, კაროტინს, ვიტამინებს, ფოლიენმჟავას, სპილენძის, კალიუმის, რკინის, მაგნიუმის მარილებს.

ალუბალი გამოიყენება: როგორც დამარბილებელი, ანტიმიკრობული, სასაქმებელი, სპაზმოლიტური, შარდმდენი, ანთებისა და ფაღარათის საწინააღმდეგო საშუალება. ფიტოთერაპიაში იგი გამოიყენება ეპილეფსიისა და ნერვული დაავადებების დროს. რძეში მოხარშული ნაყოფით მკურნალობენ არტრიტს.

ანაგვირილა  

Chamaemelum nobile

ქართლ., ჯავახ., მესხ. ყვითელგულა; ქიზიყ. რწყილის-დედა; ქვ. იმერ. ანაგრულა; ლეჩხ. ნაგვირალა, ნაგვარალა; გურ. კამანია; მეგრ. ქამანია, ქამენია; სვან. მეზსყარილ, ნაგვირალა.

ერთ-ორ ან მრავალწლოვანი ბალახოვანი მცენარეები რთულყვავილოვანთა ოჯახის Tripleurospermum-ის და Chamaemelum-ის გვარისა. Tripleurospermum-ის გვარის სახეობები გავრცელებულია ჩრდილოეთ ნახევარსფეროში. საქართველოში გვხვდება 9 სახეობა, მათგან ენდემურია 3 (მაგ., კოლხური ანაგვირილა - Tripleurospermum colchicum). ჩვენში ანაგვირილა უმეტესად მაღალმთის სარტყელში იზრდება. ზოგი სახეობა კი - მთის ქვემო სარტყლისა და ბარში, ჩვეულებრივ - მდელოებზე, აგრეთვე ქვიან ადგილებში, კლდეებზე, მინდვრებში, გზის პირებზე და სხვა. ზოგი სახეობა საძოვრის მცენარეა.

ანაგვირილას თესლი ზეთს შეიცავს, ცალკეული სახეობის ფოთლები კი - C ვიტამინს.

ანგელოზა     

Angelica officinalis

ერთწლიანი ან მრავალწლიანი მცენარე ქოლგოსანთა ოჯახისა. იზრდება ბარდებად, ორ მეტრამდე. სურნელოვანია. ღერო სწორი აქვს, ღრუიანი, მტრედისფერი ნადებით. ფესვები მსხვილი, ხორციანი და დანაოჭებულია. ფოთლები ფესვებთან მსხვილია, ღეროებზე კი წვრილი და მოკლეყუნწიანი. ყვავილები წვრილი, მომწვანო-მოთეთრო; ნაყოფი ღია ყავისფერი, მომრგვალო, ტყუბთესლა; მწიფს ივნის-ივლისში. თესლები ოვალურია, ჩაჭყლეტილი, წვეროში წანაზარდით. თესლები ბრტყელია, შემოვლებულია განივრად გამოწეული წიბოებით, შუაში ორად გაყოფილი სვეტით. თესლების ზედაპირი გლუვია ან ოდნავ ხორკლიანი, იშვიათად ოდნავ დანაოჭებული, მკრთალი. სამკუნალოდ გამოიყენება ანგელოზას მიწისქვეშა ნაწილი, ფესვურა და ფესვი. ისინი შეიცავს - ეთერზეთს, ფუკომარინს, ორგანულ მჟავეებს, ფიტოსტერინებს, მთრიმლავ და მწარე ნივთიერებებს, ფისებს, შაქრებს, მარილებს.

მისი ნაყენი გამოიყენება როგორც ნაღველმდენი, ანთების საწინააღმდეგო, ანტიმიკრობული, დამარბილებელი, ოფლმდენი, მატონიზირებელი, მადისაღმძვრელი, კრუნჩხვების მომხსნელი და შებერილობის საწინააღმდეგო საშუალება. ხალხურ მედიცინაში მისი ფესვებისა და ფესურას ფხვნილი, ნაყენი და ნახარში იხმარება მადის მომყვანად, საჭმლის მონელების გასაუმჯობებლად, გაზების დაგროვების, წყალმანკის, ფაღარათის, სასუნთქი გზების ანთების, ნერვების გამოფიტვის, უძილობისა და კრუნჩხვების სამკურნალოდ. ნიკრისის ქარებისას და რადიკულიტის დაავადებისას დასაზელად იყენებენ ფესურისა და ფესვების სპირტიან ნაყენს.

ანისული       

Pimpinella anisum L.

ქოლგოსანთა ოჯახის ერთწლიანი ბალახოვანი მცენარე სწორი და განტოტვილი მთავარი ღეროთი, დაკბილული ქვედა ფოთლებით. ყვავილები წვრილი აქვს, თეთრი და გაუმჭვირვალე, ყლორტების ბოლოს ქოლგისებურად შეკრული. მისი ფესვები კვერცხისებურია, გვერდებზე ოდნავ შეწეული, მომწვანო-მორუხო, ოდნავშესამჩნევი ფესურებით. ნაყოფს იძლევა აგვისტოს ბოლოს. გამოირჩევა მოტკბო-არომატული გემოთი და სასიამოვნო სუნით. ანისულის სამშობლოა ხმელთაშუაზღვისპირეთი.

სამკურნალო ნედლეულად გამოიყენება ჩვეულებრივი ანისულის Fructus Anisi vulgaris (Fructus Pimpinellae anisi) ნაყოფი, რომელიც შეიცავს ეთერულ და ცხიმოვან ზეთებს, ცხიმოვან ნივთიერებებს. მისგან მიღებული ეთერზეთის მთავარი კომპონენტია ანეტოლი. სამკურნალო საშუალებებია: მისი ნაყოფი, ფოთლების ნაყენი (ჩაი), ცხიმოვანი ზეთი, ანისულის წვეთები, ელექსირი. მისი ნაყოფი და პრეპარატები აძლიერებენ ბრონქებისა და საყლაპავი მილის ფუნქციებს, ანელებენ საყლაპავის სპაზმებს. გამოიყენება თირკმლებისა და საშარდე ბუშტის ანთებისას, შლაკების გამოსადევნად, მუცლის შებერილობისას. კარგი საშუალებაა მხედველობის აღსადგენად.  

ანისულის ხე  

Sassafras officinale

მერქნიანი მცენარე დაფნისებრთა ოჯახისა. 12-15, იშვიათად 24-27 მ სიმაღლის ხე, ზოგჯერ ბუჩქი. მორიგეობით განლაგებული ფოთლები წაგრძელებული ან უკუკვერცხისებრი აქვს, ყვავილი - მოყვითალო-მწვანე, ნაყოფი - კენკრა. მისი სამშობლოა ჩრდილოეთ ამერიკა. ფოთოლმცვივანია. ხის გამძლე და სურნელოვანი მერქნისაგან ამზადებენ ავეჯს, ნავებს, რკინიგზის შპალებს, ბოძებს, კასრებსა და სხვა. მერქნისაგან მიიღება შარდსადენი საშუალებაც, ხოლო ფესვები შეიცავს ეთეროვან ზეთსა და მთრიმლავ ნივთიერებას, რომლებსაც მედიცინასა და პარფიუმერიაში იყენებენ. ანისულის ხე დეკორატიული მცენარეა, ზამთარგამძლე.  

ანონა 

Anona Adans

ანონასებრთა ოჯახის ხე. ტროპიკულ ქვეყნებში ხარობს მისი უამრავი სახეობა, რომელთგან რამდენიმე ხილად გამოიყენება. ფოთლები საკმაოდ დიდი აქვს და სქელი; ნაყოფი მოზრდილი, წვნიანი და გემრიელი. ანონას რბილობი ძალიან ნაზია, ამიტომაც ეძახიან ინგლისურ ენაზე კრემიან ვაშლს ამ ხილის ერთ-ერთ სახეობას კარიბის ზღვის სანაპიროებიდან. რბილობი გემოთი მოხარშულ კრემს მოგვაგონებს. ანონას მრავალი სახეობა არსებობს და მათი ზომებიც განსხვავებულია: ეს ხილი საშუალო ზომის ვაშლისოდენაც შეიძლება შეგვხვდეს და საზამთროსოდენაც. ამათგან ყველაზე გემრიელია (ზემოხსენებული კრემიანი რბილობის მქონე) საშუალო ზომის, ბადისებრი ანონა. მისგან ამზადებენ ეგზოტიკურ ღვინოს. ხალხურ მედიცინაში მისი ნაყენი ცნობილია ციებ-ცხელების კარგ საშუალებად.     

ანწლი

Sambucus ebulus L

გურ., იმერ. ანწლიკა; ჭან. ანწკლი, ინჭირა, ინჭირი; მეგრ. ინჭირია, ინჭირი, ინჭილია; სვან. განჭვ, განჭვ. ეტიმოლოგია *ანწლ-  ქართ. ანწლ- ანწლი. მეგრ. ინჭირ-/ინჭ*რ- ინჭირ-ი/ინჭ*რ-ი ”ანწლი” . ლაზ. ინჭირ-ი ინჭირ-ი ”ანწლი”.  სვან. განჭუ- განჭუ ”ანწლი”.  

ყვავილოვან მცენარეთა გვარი ცხრატყავისებრთა ოჯახისა. ბუჩქები ან მცირე ზომის ხეებია, იშვიათად კი მრავალწლოვანი ბალახები. ანწლის ფოთლები ფრთისებრია, მოპირისპირედ განლაგებული, ყვავილები ხუთწევრიანი, აქტინომორფული, ფარის ან ქოლგის მსგავსად შეკრებილი. ნაყოფი წვნიანი, შავი ან წითლი კენკრაა. გავრცელებულია ორივე ნახევარსფეროს ზომიერ და სუბტროპიკულ ზონებში (გარდა ცენტრალურ და სამხრეთ აფრიკისა). ცნობილია 40 სახეობა. მათ შორის საქართველოში ორი - დიდგულა (Sambucus nigra) და საკუთრივ ანწლი (Sambucus ebulus), რომელიც მყრალი ბალახოვანი მცენარეა. აქვს სწორი 0,5-1,5 მ სიმაღლის დაღარული ღერო, საგველასებრ ყვავილედებად შეკრებილი ყვავილები, მრგვალი შავი ნაყოფი. იზრდება ტყის სარტყელში - ფოთლოვან ტყეებში. ტყის პირებზე და სხვა ადგილებში, ზოგჯერ ქმნის რაყას. ყვავილი შეიცავს ეთეროვან ზეთს; ნაყენს მედიცინაში იყენებენ.

სამკურნალოდ გამოიყენება: ფესვი, ნაყოფი, ყვავილი, ფოთოლი, ყლორტი. ფესვი შეიცავს: მწარე და მთრიმლავ ნივთიერებებს, საპონს; ნაყოფი-ეთერზეთებს, მთრიმლავ ნივთიერებებს, ორგანულ მჟავეებს, პექტინს, შემფერ ნივთიერებას, ამიგდალინს, ვიტამინ C-ს; ყვავილი -სახაროზას, ეთერზეთებს, გლიკოზიდს. ანწლს გააჩნია ბიოლოგიური აქტივობა. არის შარდმდენი, ოფლმდენი, დიაბეტსაწინააღმდეგო, ანტისეპტიკური და ამოსახველებელი საშუალება. ხალხურ მედიცინაში მისგან დამზადებულ ჯემს იყენებენ ტუბერკულოზისა და ბუასილის სამკურნალოდ. ფესვების ნახარშს - თერკმლების დაავადებისას; ყვავილების ნახარშს - გაძნელებული შარდვისას; ფოთლების ნახარშს - ნაწლავების კოლიტისას. ასევე გამოიყენება სასუნთქი გზების კატარის, ნევრალგიის, რევმატიზმის, ჭინჭრის დაავადების, ნიკრისის ქარის სამკურნალოდ.

არნიკა           

Arnica montana Arnica montana L.

მთის არნიკა მრავალწლიანი ბალახია რთულყავილოვანთა ოჯახიდან. აქვს მცოცავი ფესბები, მიწაში ოდნავ ჩამალული. ფესურებიდან წამოიზრდება როზეტული ფოთლები, რომლებიც ბოლოვდება მუქი-მწვანე, ან ნარინჯისფერი კალათებით. ყვავილობს ივნის-ივლისში, ნაყოფი მწიფდება-აგვისტოში. იზრდება მაღალ მთებში. მისი ყვავილედის შემადგენლობაში აღმოჩენილია ეთერზეთი, მთრიმლავი ნივთიერება, ასკორბინის მჟავა, კაროტინოიდები, ცინარინი, ქოლინი, ბეტაინი, ალკალოიდები, ფიტოსტერინი, შაქარი, ორგანული მჟავები.

არნიკას ნაყენს იყენებენ სველ გადასახვევებად, კომპრესებად დაზიანებების, განაფხაჭნების, ჰემატომების, ძარღვის გაჭიმულობის, კანის სხვა დაავადებების (ძირმაგარების, გამონაყარების..), თროფიკული წყლულების, მსუბუქი დამწვრობების და მოყინულობის შემთხვევაში. მის ნაყენს ჰემატომებისა და ტვინის შერყევების, თვალში სისხლის ჩაქცევის, კუნთების ტკივილის, მწვავე ანთებების დროს იღებენ შინაგანად. პირის ღრუსა და ყელში გამოსავლებად ნიშნავენ ანგინისა და ფარინგიტის შემთხვევაში. მეანობასა და გინეკოლოგიურ პრაქტიკაში გამოიყენება, როგორც სისხლაღმდგენი საშუალება. აგდებს არტერიულ წნევას, აუმჯობესებს გულსისხლძარღვთა სისტემის მუშაობას. არის ნაღველმდენი. ფართოდ გამოიყენება ჰომეოპატიაში. არნიკა შხამიანი მცენარეა და მისი გამოყენენებ მხოლოდ დოზირებით შეიძლება.

არყა-სოკო     

Lactarius piperatus

კახ. რძიანა-სოკო; მთიულ., ქართლ. პაჭიჭა-სოკო; იმერ. ვარყა-სოკო; გურ. სოკო-პიმპილა; აჭ. პირპილა.

საჭმელი სოკო რძიანა სოკოების გვარისა, აბედოვანთა ოჯახისა. ქუდი 5-20 სმ დიამეტრისაა, ძაბრისებრი, თეთრი, ქვედა მხარეზე ვიწრო, მჭიდროდ განლაგებული ფირფიტებია. რბილობი ძალიან მწარე და ცხარეა, რის გამოც „სოკო-პიმპილასაც“ უწოდებენ. გადატეხისას გამოყოფს თეთრ რძისმაგვარ სითხეს, რომელიც ჰაერზე მომწვანო-მოცისფრო ხდება. იზრდება ფოთლოვან ტყეებში, გვხვდება ზაფხულ-შემოდგომით. საჭმელად იხმარება ახალიცა და დამწნილებულიც.

მედიცინაში გამოიყენება მთლიანი სოკო, რომელიც შეიცავს სპაზმოლიტურ, შარდმდენ, ტკივილგამაყუჩებელ, ანტიმიკრობულ და დამარბილებელ თვისებებს. ხალხურ მედიცინაში გამოიყენებოდა კუჭ-ნაწლავის ტრაქტის დაავადებისას, შინაგანი ორგანოების კიბოს დაავადებისას.

არყი, არყის ხე          

Betula

გურ. ბალი, მთის ბალი; მეგრ.ჭყერია, გვალიში ბული, ბულიშ ცხიმური; სვან. ჟაჴვრა, ჟაჴვერ, ჯაყვარლა; ლეჩხ. არყე.

ფოთოლმცვივანი ხეებისა და ბუჩქების გვარი არყისებრთა ოჯახისა, რომელიც 20 მ სიმაღლემდე იზრდება. ქერქი თეთრია ან ყომრალი. მორიგეობით განლაგებული მომრგვალო მარტივი ფოთლები კიდემთლიანია. ნაყოფი ბრტყელი კაკალია, რომელსაც ორი აპკისებრი ფრთა აქვს. მრავლდება თესლითა და ძირკვის ამონაყარით. საქართველოში 5 სახეობაა. აჭარა-გურიაში მთის ზედა სარტყელსა და სუბალპურ ტანბრეცილ ტყეებში გვხვდება მედვედევის არყი (Betula medwedewii); კოლხეთის ენდემი მეგრული არყი (Betula megrelica) გავრცელებულია სამეგრელოსა და სვანეთის მთებში; რადეს არყი (Betula raddcana) - კავკასიონის ჩრდილოეთ კალთებოს ცენტრალურ და აღმოსავლეთ ნაწილში; ლიტვინოვის არყი (Betula litwinowii) ყველაზე გავრცელებული სახეობაა, დიდი რაოდენობითაა კავკასიონუს და სამხრეთ მთიანეთის კალთებზე, ხოლო მეჭეჭიანი არყი (Betula verrucosa) კავკასიაში ყველგან გვხვდება. არყი სინათლის მოყვარული და ტენის მომთხოვნია. ზოგი სახეობა შედარებით მშრალ პირობებს ეგუება, სიცივისა და ყინვის ამტანია. ქმნის წმინდა კორომებს (არყნარებს) ან შერეულია სხვა მერქნიან მცენარეებთან. არყის წვენი შეიცავს შაქრებს-ფრუქტოზას და გლუკოზას, ვაშლის მჟავას, არომატულ ნივთიერებებს; იყენებენ ბურახისა და სიროფის დასამზადებლად. კვირტები და ფოთლები იხმარება მედიცინაში.

არყის ფოთლები შეიცავს ეთერზეთს, საპონინებს, C-ვიტამინს. კვირტები შეიცავს ეთეროვან ზეთებს, რომელიც წარმოადგენს ყვითელ სითხეს სასიამოვნო ბალზამური სუნით.

არყის წვენი გამოიყენება როგორც ანთების საწინაარმდეგო, ანტიმიკრობული, სისხლძარღვებგამაფართოებელი, ნაღველმდენი, დამარბილებელი, ამოსახველებელი, ტკივილგამაყუჩებელი, სკლეროზის საწინააღმდეგო, სიცხის დამწევი საშუალება.  

ასისთავა       

Contaurum minus moench

კახ. დედამიწის ნაღველა, ხოროსანი; ფშ. ხოროშანი; გურ. ხინახინა, ქინაქინა; აჭ. ხინა, თავცეცხლა; ჭან., მეგრ. ჩხეში ჭამი, ჭითა პირა; მგრ. ცინტურია. ეტიმოლოგია: ასი და თავი(რისამე) ზედა ნაწილი.

25 სმ-მდე სიმაღლის წვრილფესვიანი, დატოტვილი, შეფოთლილი, ფარისებრ თანაყვავილედიანი ორ ან მრავალწლოვანი ბალახოვანი მვენარეა. ყვავილები მუქი ვარდისფერია, ფოთოლი კიდემთლიანი. ნაყოფი ცილინდრული კოლოფებია, რომელშიც მრავალრიცხოვანი თესლებია. ყვავილობს ივნის-სექტემბერში, მწიფდება ოქტომბერში. შეიცავს ალკალოიდებს, ეთერზეთებს, ოლეინჟავას, ასკორბინმჟავას, ფლავონოიდებს, მთრიმლავ და მწარე ნივთიერებებს, ფიტოსტერინებს, მჟავებს, მიკრო და მაკროელემენტებს. სამკურნალოდ გამოიყენება მიწისზედა ნაწილი. აძლიერებს იმუნიტეტს, ამაღლებს ორგანიზმის წინააღმდეგობას, ავლენს ანთებისსაწინააღმდეგო, ანტიმიკრობულ, ნაღველმდენ, ტკივილგამაყუჩებელ, დამარბილებელ, ჭიის დამდენ თვისებებს. ხალხური მედიცინა იცნობს როგორც კუჭის კატარის, ნაღვლის დაავადების, სისხლნაკლულობის, შაქრიანი დიაბეტის, გულის დაავადების, ქალის სასქესო ორგანოების გაციებით დაავადებების სამკურნალო საშუალებას. ხმარობენ დერმატოლოგიაში. იღებენ ნაყენისა და ნახარშის სახით.

ასკილი          

Rosa

ქართლ. მინდვრის ვარდი; ფშ., ხევს., მოხევ., მთიულ., თუშ. ესკალაი; ლეჩხ., ოკრიბ. ტყის ვარდი; იმერ. ქორნიკარტა; გურ. ეშმაკის მათრახი; ინგ. თეთრ ვარდ, ტყი ვარდ, ქაქია; ჭან. მტკუი გული; მეგრ. ეშმაკიში ვარდი, ეშმაკიში მართახი; სვან. მუჴვაარი, ჴვარი.

ეტიმოლოგია: ას-კილ-ი; ასი, ზოგადად-ბევრი. კილ-ი ,,ხვარბლის ბუდე~ (საბა). || საერთოდ, თავთავიან კულტურათა მარცვლის ბუდე. აქედან:ასკილი-მრავალკილიანი; მრავალბუდიანი; მრავანაყოფიანი (კ.კ); ”ქართ. ასკილ-, ასკილი ”ტყის ვარდი” (საბა), ”ეკლიანი ველური ბუჩქი’’ (ქეგლ); 

ველური ვარდი მცენარის გვარი ვარდისებრთა ოჯახისა. მარადმწვანე ან ფოთოლმცვივანი, ზოგჯერ ხვიარა, ეკლიანი ბუჩქებია. აქვთ კენტფრთისებრი ფოთლები. ლამაზი და სურნელოვანი ყვავილები (ვარდისფერი, წითელი, თეთრი, იშვიათად ყვითელი) ცალად ან ქოლგისებრ-საგველა ყვავილედშია თავმოყრილი. ნაყოფი ერთთესლიანი კაკლუჭაა. მომწიფებისას ხორციანი ხდება და ღებულობს ნარინჯის, წითელ, ზოგჯერ შავ ფერსაც. ასკილის ბუნებრივი არეალი ჩრდილოეთ ნახევარსფეროა. ცნობილია 400-მდე სახეობა, საქართველოში - 25, მათგან 5 ენდემურია. ასკილი იზრდება ტყის პირებზე, იშვიათად ქვეტყეში, ბუჩქნარებში, ქვიან და კლდოვან ფერდობებზე, სუბალპურ მდელოებზე და სხვა. ნაყოფი შეიცავს B2, P, K ვიტამინებს, A პროვიტამინს, დიდი რაოდენობით C ვიტამინს, ნედლი ნაყოფი - შაქარს, სახამებელს და აზოტოვან ნივთიერებებსაც. იჭმება ნედლი და დაკონსერვებული. ნაყენს ხმარობენ ღვიძლის დაავადებისას. ფესვები მდიდარია მთრიმლავი და საღებავი ნივთიერებებით. სამკურნალოდ გამოიყენება მწიფე ნაყოფი, ყვავილი, ყლორტი, ფოთოლი და ფესვი. აქვს ნაღველმდენი, შარდმდენი, ათეროსკლეროზის, ანთების საწინააღმდეგო, სისხლის აღმდგენი, საეთო გამაგრილებელი თვისებები. გამოიყენება A-ვიტამინოზის, ჭრილობების, საშვილოსნოდან სისხლდენის, თირკმლებისა და ნაღვლის ბუშტის კენჭოვანი დაავადებების დროს. ანადგურებს მალარიის გამომწვევ პარაზიტებს. ამასთანავე ამაღლებს სისხლის წნევას.

ასფურცელა  

Pyrethrum vulgare Boiss

მოხევ. ხოროშანი, ხინაი.  ეტიმოლოგია: ასი და ფურცელი (ფურცელი (ფურცლისა) 1. იგივეა, რაც ფოთოლი. ბოტან. მცენარის ყვავილის გვირგვინის ერთი ნაწილი. ვარდის ფურცელი. ქეგლ)

მრავალწლიანი ბალახოვანი მცენარე რთულყვავილოვანთა ოჯახისა, სიმაღლით 1,5 მ-ს აღწევს. ფესურა ჰორიზონტალური და მხოხავია. ღეროები მრავალრიცხოვანია, სწორმდგომი, ზედა ნაწილში დატოტვილი. ფოთლები ორმაგფრთისებრდანაკვთულია, წაგრძელებული, დაკბილული, ბოლოში წაწვეტებული. ზედა ფოთლები მჯდომარეა, ქვედა გრძელყუნწიანი, ღეროზე მორიგეობითაა განლაგებული.

ყვავილები წვრილი, ყვითელი, ორსქესიანია და 10-70 ცალი რაოდენობით ფარისებრ თანაყვავილედებადაა შეკრებილი, ნაყოფი – წაგრძელებული, წიბოებიანი თესლია. ყვავის ივლის-სექტემბერში, ნაყოფი აგვისტო-ოქტომბერში მწიფდება.

ასფურცელა შეიცავს ეთერზეთს, ფლავონოიდებს, ალკალოიდებს, მწარე და მთრიმლავ ნივთიერებებს, ორგანულ მჟავებს, ტანაცეტინს, ფისებს, შაქარს, B ჯგუფის ვიტამინებს, კაროტინს, ვიტამინ C-ს.

სამკურნალოდ ასფურცელას თანაყვავილედებს იყენებენ. მცენარე შეიცავს შხამიან ნივთიერებებს, ამიტომ მათი მოხმარება შეზღუდული რაოდენობით უნდა მოხდეს. გააჩნია ნაღველმდენი, ანთების საწინააღმდეგო, ანტიმიკრობული, ოფლმდენი, ჭიის საწინააღმდეგო, შემკვრელი, ციებ-ცხელების საწინააღმდეგო თვისებები, აუმჯობესებს საჭმლის მონელებას და მადას.¶იყენებენ ღვიძლის დაავადებების (ლამბლიოზი, ქოლეცისტიტი, ჰეპატიტი) და ნაღვლის ბუშტის დაავადებების დროს, ასევე კუჭის წვენის დაბალი მჟავიანობის, წვრილი და მსხვილი ნაწლავის ანთებითი პროცესების, შარდის ბუშტის ანთების, კუჭისა და თორმეტგოჯა ნაწლავის წყლულოვანი დაავადებს დროს. იყენებენ შაკიკის, თავის ტკივილის, სახსრების ტეხვის, ასევე მალარიის დროს, მადის მოსამატებლად. გარეგანად იყენებენ კომპრესების და აბაზანების სახით ჭრილობების, წყლულების, ნიკრისის ქარის და სახსრების ანთების დროს.

ატამი 

Persica Mill

ჭან. ანტამა, ატამბა; მეგრ., სვან. ატამა.   

ხეხილოვანი მცენარის გვარი ვარდისებრთა ოჯახისა. ატმის ხე ან ბუჩქი იზრდება 7 - 8 მ-მდე. ფოთოლი ლანცეტისებრია, ყვავილის გვირგვინის ფურცლები ვარდისფერი ან აგურისფერია, ნაყოფი სხვადასხვა სიმსხოსია. ატმის ნაყოფი სახრავი ან საპობია, კანი მომწვანო, თეთრი, ყვითელი ან მოწითალოა. იგი შებუსული ან გლუვია (ვაშლატამა). რბილობი თეთრია ან ყვითელი. ნაყოფი ივნისიდან ოქტომბრის შუა რიცვებამდე მწიფდება. სითბოს მოყვარული, სიცხისა და გვალვის ამტანი მცენარეა. კარგად და ხანგრძლივად ხარობს ალუვიურ-კარბონატულ ნიადაგებზე. მისი გავრცელების არეალი დაახლოებით ჩრდილოეთის განედი 50° და სამხრეთის განედი 40° აღწევს. ატმის კულტურას სამრეწველო მნიშვნელობა აქვს უზბეკეთში, ტაჯიკეთში, საქართველოში, აზერბაიჯანში, სომხეთში, დაღესტანსა და ყირიმში.

ატმის ნაყოფი შეიცავს შაქარს, მჟავებს, პექტინოვან ნივთიერებას, ვიტამინებს, ორგანულ მჟავეებს, ეთერზეთებს და სხვა. თესლში არის ეთერზეთები, სიტოსტერინები, გლიკოზიდი ამიგდალინი. ნაყოფი საკვებმომნელებელი ორგანოების სტიმულატორია, აქვს პირისღებინების საწინააღმდეგო თვისებები. ყვავილების და ფოტლების ნახარში გამოიყენება სასაქმებლად; ახალ წვენს იღებენ რევმატიზმის, თავის ტკივილისა და გასტრიტის დროს; ჭიის დამდენ საშუალებად.   

აქტინიდია    

Actinidia                             

 ხვიარა ბუჩქების (ლიანების) გვარი აქტინიდიასებრთა ოჯახისა. 2-8 მ სიმაღლის ორსახლიანი მცენარეა. აქვს ცალსქესიანი, იშვიათად, ორსქესიანი, თეთრი, ყვითელი ან მოწითალო ყვავილები. ნაყოფი კენკრაა, იჭმება. დიდი რაოდენობით შეიცავს ასკორბინის მჟავას. ისხამს სასიამოვნო მომჟავო-ტკბილ ნაყოფს. მისი ფოთლები სამჯერ იცვლის ფერს (მწვანე, ვარდისფერი, თეთრი). აქტინიდია კარგად იტანს ზამთარს, ადვილად ამრავლებენ თესლით და კალმით. მედიცინაში გამოიყენება ტუბერკულიოზის, კბილის კარიესის, ბრონქეალური ასთმის, ხველების, კიბოს პროფილაქტიკის, სისხლნაკლულობის დროს, ხელს უშლის სისხლის შედედებას. შეიცავს დიდი რაოდენობით სურდოს საწინააღმდეგო ნითიერებებს, შაქრებს, ორგანულ მჟავეებს, პექტინურ და მთრიმლავ ნივთიერებებს, ვიტამინებს. გააჩნია ჭიის საწინააღმდეგო თვისებები.

აყირო

Lagenaria vulgaris Ser.

კახ. წყლის გოგრა, თათრული გოგრა; თუშ. კოკოშა; იმერ. კვატურა; რაჭ., ლეჩხ., ზმ. იმერ. მწარე კვახი, სარწყულა კვახი; მთ. რაჭ. ხრიკა, ხრიკას კვახი; გურ. მწარე ხაპი; აჭ. კოში; ინგ. კოტოში; ჭან. კარკალა, კოკოჩა, ჭურა; მეგრ. კოლო ჭურა, ჭურა, ტუტლა, ჭურაში კოპეშია; სვან. ტუტვარ; ერ. ყარყარა კვახი.  

აყირო გოგრისებრთა ოჯახის ერთლიანი მცენარეა მცოცავი ღეროთი და დიდი, გრძელი ფოთლებით და ულვაშებით, რომლებითაც იგი საყრდენს ეჭიდება. ყვავილები 5 სმ-მდე დიამეტრისაა, მოყვითალო. აქვს მსხვილი და გრძელი ნაყოფი, მრავალრიცხოვანი თესლებით. ყვავილობს ივლის-სექტემბერში. კულტივირებული მცენარეა. მის გამჭნარ ნაყოფს იყენებენ სარწყულად (წყლის ჭურჭლად), ღვინის ქვევრიდან ამოსაღებად.

სამკურნალოდ გამოიყენება მისი თესლი და რბილობი. იადიგარ დაუდში მითითებულია, რომ მოხარშული და დანაყული აყიროს ნაყენი არჩენს ”სტომაქის სიცხეს და სიმხურვალეს” ყურის ტკივილს, შეკრულობას, სიმსივნეს სხეულზე, ციებას, ცხელებას, თავის ტკივილს, ხველას...(გვ. 165; 232.).