სამკურნალო მცენარეების ლექსიკონი-ნ

ნამდვილი ზირა, ზირაკი

Cuminum cyminum

ერთწლოვანი ბალახოვანი მცენარე ქოლგოსანთა ოჯახისა; სამშობლო– აღმ. ხმელთაშუაზღვისპირეთი, ამურდარიისა და სირდარიის შორისი. ხარობს ეგვიპტეში, მაროკოში, სირიაში, მალტაზე, ჩინეთში, ეთიოპიაში, სამხრეთ ევროპაში. დროდადრო ველურდება. უკვე VIII-IX საუკუნეებში მის მწიფე ნაყოფს აგროვებდნენ სამკურნალოდ. თავებს აჭრიდნენ, ახმობდნენ, ალღობდნენ და მარცვალს ფქვავდნენ. აქვს არომატული სუნი და გემო. ნაყოფი შეიცავს ეთერულ ზეთს, რომლის შედგენილობაში შედის კუმინალდეგიდი, პინენი, დეპინენი, ციმოლი, ფელარდენი, მთრიმლავი ნივთიერება და ცხიმი. მედიცინაში გამოიყენება ბუშტოვანი წყლულების სამკურნალოდ: ხელს უწყობს კუჭის სეკრეციას და აძლიერებს ლაქტაციას. კარგ შედეგებს იძლევა საკვების გადამუშავების მოშლის, წყლულების და გაზების დაგროვების შემთხვევაში. გამოიყენება ნაყენის სახით ან ნაკრების შემადგენლობაში.

ნამდვილი თამბაქო, ჩვეულებრივი თამბაქო

Nicotiana

ქართ. თამაქო; ქართლ., კახ. თამბაქო; დასავლ., მოხევ., ჯავახ. თუთუნი; ინგ. თამბაქუჲ; საბა გლარჯა; ჭან., მეგრ. თუთუმი; სვან. თუთვინ, თუთუნ.

ერთ- და მრავალწლოვან მცენარეთა გვარი ძაღლყურძენასებრთა ოჯახისა. ნაყოფი კოლოფია. ამერიკასადა ავსტრალიაში გავრცელებულია 60-ზე მეტი სახეობა. კულტივირებულია 2 სახეობა: კულტურული ანუ მოსაწევი თამბაქო (Nicotiana tabacum) და წეკო (Nicotiana rustica). დეკორატიულ მებაღობაში თამბაქოს ისეთ სახეობებს იყენებენ, რომლებსაც დიდი ფოთლები და სურნელოვანი ყვავილები აქვს. მოსაწევი თამბაქო მრავალწლოვანი მცენარეა, მაგრამ მოჰყავთ როგორც ერთწლოვანი. აქვს სწორი, მომრგვალო, 2,5 მ-მდე სიმაღლის ღერო, რომელიც ზემოთ დატოტვილია. ფოთლები ღეროზე მორიგეობითაა განლაგებული, მჯდომარეა ან ყუნწიანი, კიდემთლიანი. ფირფიტა ოვალური, მომრგვალო ან ელიფსურია, ფერად მწვანე (იშვიათად ყვითელი ან მომწვანო-მოყვითალო). ყვავილები ხუთწევრიანი ვარდისფერი, წითელი ან თეთრია, შეკრებილია ციმოზური ტიპის ყვავილედად მთავარ ღეროსა და გვერდითი ტოტების კენწეროებზე. ნაყოფში დიდი რაოდენობითაა წვრილი, მუქი ყავისფერი თესლი. იგი სითბოსმოყვარული (თესლის გაღვივებისათვის ოპტიმალური ტემპერატურა 27-28°C, ღეროსა და ფოთლების ზრდა-განვითარებისათვის 24-28°C) და ტენის მომთხოვნი (განსაკუთრებით სრული შეფოთვლის პერიოდში) მცენარეა, საკვებ ნივთიერებებსაც დიდი რაოდენობით ითვისებს. კარგად ხარობს მსუბუქ და საშუალო შავმიწებზე, რუხსა და წაბლა ნიადაგებზე. ფოთლის ნაწარმის ხარისხი დამოკიდებულია ცილებისა და ნახშირწყლების შეფარდებაზე, ნიკოტინისა და ეთეროვანი ზეთების შემცველობაზე. თესლი შეიცავს 30-35% ცხიმოვან ზეთს, რომელსაც იყენებენ ტექნიკური მიზნებისათვის (საცხები მასალისათვის).

თამბაქოს სამშობლოდ ითვლება სამხრეთ ამერიკა. ევროპაში (ესპანეთი, პორტუგალია, შემდეგ საფრანგეთი, გერმანია, იტალია) ამერიკიდან შემოიტანეს XV საუკუნის ბოლოსა და XVI საუკუნის I ნახევარში. პირველად მოაშენეს დეკორატიულ და სამკურნალო მცენარედ. საქართველოში თამბაქო XVII საუკუნის ბოლოს და XVIII საუკუნის დასაწყისში შემოიტანეს. ეს იყო დაბალი ხარისხის წეკო. მაღალხარისხოვანი საპაპიროსე თამბაქოს კულტურა კი ჩვენში XIX საუკუნის I ნახევარში გავრცელდა. პირველად იგი აფხაზეთში გააშენეს, შემდეგ - აჭარაში და ბოლოს - აღმოსავლეთ საქართველოს რაიონებში .

ნამდვილი რევანდი

Rheum palmatum

მრავალწლოვანი ბალახოვანი მცენარე. რევანდის სამშობლოა სამხრეთ-აღმოსავლეთ აზია. იგი გავრცელებულია ჩრდილოეთ მონღოლეთში, ჩინეთში, ალტაისა და ციმბირის მხარეში. მისი გავრცელების ეკოლოგიური არეალია ზღვის დონიდან 3000 მ. ღეროს სიმაღლე 2-2,5 მ-ია. ფესვები ხორცოვანია. ღერო სქელია და დაუტოტავი. ღეროს ფართო კვერცხისებური ფორმის ქვედა ფოთლები დიდი ზომისაა და შეკრებილია ფესვთანურ როზეტად. ფოთლის ყუნწი გრძელია და მოწითალო. ფოთოლი წამახვილებულია და არათანაბრადაა ჩაჭრილი. ღეროზე ფოთლები უფრო ნაკლებადაა, ამასთან უფრო მცირე ზომისაა და ყუნწიც მოკლეა. ყვავილები წვრილია, ვარდისფერ-თეთრი ან მუქი-წითელი. შეკრებილია წვეროებზე საგველა ყვავილებად. ნაყოფი კაკლუჭაა. ყვავილობს ივლისში.

ფესვები შეიცავს ანტრაცენის წარმოებულებს, ასევე მცირე რაოდენობით ანტრაქინონებს. ამის გარდა იგი შეიცავს ტანინებს, მინერალურ ნივთიერებებს, სახამებელს, პექტინებს, C ვიტამინს.

რევანდის ფარმაკოლოგიური მოქმედება განპირობებულია მისი ქიმიური შემადგენლობით. ანტრაცენის წარმოებულებს გააჩნიათ საფაღარათო ეფექტი, ხოლო მთრიმლავ ნივთიერებებს, პირიქით, შემკვრელი მოქმედება ეს ორივე აქტიური ნივთიერება შედის რევანდის ფესვების შემადგენლობაში და დოზის შერჩევის მიხედვით შესაძლებელია სასურველი ეფექტის მიღება.

რევანდს ახასიათებს ნაღვლმდენი თვისებებიც. იგი შედის ნაღვლმდენი და საფაღარათო ჩაიებისა და ნაკრებების შემადგენლობაში.

უკუნაჩვენებია რევანდის ფესვების გამოყენება ჰემოროის დროს, ასევე ნიკრისის ქარისა და თირკმელკენჭოვანი დაავადებებისას.

ნარდი

Nardostachys jatamansi, Himalaya Tagara

ნარდი ანუ ინდური ვალერიანა მუდრებად მზარდი მცენარეა. იგი ძალიან წააგავს მის მოსახელე სამკურნალო მცენარეს და იმავე მიზნისათვის იყენებენ. მის ძირებს სასიამოვნო სუნი აქვს. მისგაან ირებენ არომატულ ზეთს, რომელიც შეიცავს ვალერიანმჟავას. ინდოეთში გამშრალი ნარდისაგან ამზადებენ სუნამოებს. მედიცინაში მას იყენებენ იპოხონდრიის, ისტერიის, ნერვული აშლილობის, სტრესის, ემოციური დაძაბულობის, უძილობის. სხვა კომპონენეტებტან ერთად შედის საშარდე გზების სამკურნალო პრეპარატების შემადგენლობაში.

ნარი

Eryngium

ლურჯი ნარი, ლურჯეკალა. მცენარეთა გვარი ქოლგოსანთა ოჯახისა. მრავალწლოვანი, იშვიათად ორ- ან ერთწლოვანი ბალახია. 230-მდე სახეობა გავრცელებულია ტროპიკულ, სუბტროპიკულ და ზომიერ სარტყლებში (უპირატესად მექსიკასა და სამხრეთ ამერიკაში). საქართველოში 5 სახეობაა. ზოგიერთი სახეობა სარეველაა. Eryngium planum შეიცავს საპონინებს და ეთეროვან ზეთებს, იხმარება ამოსახველებელ საშუალებად.

ნარინჯი

Citrus aurantium

ჭან. არანძი; არარანცი; მეგრ. ჭვახე ფორთოხალი.

მრავალწლოვანი მარადმწვანე ხე მიწისზედა ფესვთა სისტემით. იზრდება 6-12 მ სიმაღლის. მისი სამშობლოა ინდოეთი. ფართოდაა გავრცელებული ხმელთაშუაზღვისპირეთსა და სხვა ტროპიკულ და სუბტროპიკულ რაიონში. ხეს აქვს ძალიან გაშლილი ტოტთა სისტემა. ფოთლების უბეებში მოთავსებულია პატარა ყვავილედები. მისი ნაყოფი ძალიან ჰგავს ფორთოხლის ნაყოფს და ამიტომაც ეძახიან მას მწარე ფორთოხალს. იგი წააგავს აგრეთვე სხვა ციტრუსოვნებსაც.

მცენარე შეიცავს ეთერულ ზეთს, სიმწარეებს, გესპერიდინს, მთრიმლავ ნივთიერეებს. სწორედ ეს შემადგენლობა განაპირობებს მის სამკურნალო თვისებებს. განსაკუთრებით მნიშვნელოვანია აღმგზნები არომატი, რის გამოც იგი შედის სხვადასხვა ნაყენის შედგენილობაში. ძირითადად ნაყენები საერთო გამაჯანსარებელი თვისებების მატარებელია, აძლიერბს კუჭის წვენის გამოყოფას.

ნარისჯაგა

Carina vulgaris L.

ორწლიანი ბალახოვანი მცენარე განტოტვილი ფესვებით, 20–70 სმ–მდე სიმაღლის ღეროთი. პირველ წელს იკეთებს ლანცეტური ფოთლების გვირგვინს. ღერო ვითარდება მეორე წელს. ნაყოფი თესლებია. ყვავილობს ივლის–სექტემბერში. გავრცელებულია ევროპასა და კავკასიაში. სამკურნალო თვისებებით საყურადღებოა ნაყოფი, რომლის შემაგდენლობაში შედის ფისური ფრაქციები. მნიშვნელოვანია აგრეთვე მისი ყვავილედიდან დამზადებული ექსტრატი. აღსანიშნავია ისიც, რომ პრეპარატი განსაკუთრებით მცირე დოზებით მიიღება, რადგან დოზების გაზრდამ შეიძლება გამოიწვიოს ცენტრალური ნერვული სისტემის მოშლა. მცენარე არ გამოირჩევა განსაკუთრებული ტოქსიკურობით და არა აქვს გვერდითი ქმედებები. მას იყენებენ თავის ტვინის სამკურნალოდ, ხალხურ მედიცინაში კი ბავშვების დასამშვიდებლად.

ნარშავი

Carduus

ეკლიანი ბალახოვანი მცენარეების გვარი რთულყვავილოვანთა ოჯახისა. ცნობილია 120-მდე სახეობა, რომელიც გავრცელებულია ევრაზიასა და ჩრდილოეთ აფრიკაში. საქართველოში 9-მდე სახეობაა. უმრავლესობა იზრდება მთის შუა სარტყლამდე; თითო-ოროლა ალპურსაც აღწევს; 3 სახეობა კავკასიის ენდემია. ნარშავის თითქმის ყველა სახეობა თაფლოვანია. კარგი საშუალებაა ღვიძლის დაავადებების დროს. განსაკუთრებით კარგად მოქმედებს სრული, პიკნიური ტიპის ადამიანებისათვის. იხმარება შეკრულობის, პირში მომწარო გემოს, გადიდებული ღვიძლის სამკურნალოდ. კარგად მოქმედებს გულ-სისხლძარღვთა სისტემაზე, განსაკუთრებით ვენურ სისტემაზე, სიყვითლეზე ყრუ თავის ტკივილით; შაკიკის დროს ქალებში, რომელთაც აქვთ უხვი მენსტრუალური გამონადენი და ღვიძლით ავადმყოფებში.

ნარცეცხლა

Centaurea iberica Trev.

ფშ. მაკრატელა-ნარი; მეგრ. ხოჯიში თოლი.

ერთწლოვანი მცენარეა. წარმოშობით სამხრეთ ევროპიდან. სარეველაა, ხარობს ძირითადად ნათესებში. მისი ფოთლები გამოიყენება საკმაზად; არის დეკორატიული. მედიცინაში გამოიყენება ლურჯი ნარცეცხლა, რომელიც იხმარება როგორც შარდმდენი საშუალება თირკმლების დაავადების დროს.

ნაღველა

Gentiana

კახ., მესხ. ასისთავა; ჯავახ. მაიასილის ბალახი; თუშ. მწარია, ბაბლუარა, მამის ყვავილი; ერწო შხამა; ლეჩხ. გვრიტა; გურ. ქარშოტა; აჭ. ასისთავა, ბერძნული ენდრო, შხამა; სვან. არსთავ.

მცენარეთა გვარი ნაღველასებრთა ოჯახისა. ერთ- ან მრავალწლოვანი ბალახია. მისი ლურჯი, ცისფერი ან ყვითელი, მილისებრი ან ზარისებრი ყვავილები მარტოულია ან შეკრებილია ნახევრად ქოლგა ყვავილედად, ნაყოფი კოლოფია. აერთიანებს 400-მდე სახეობას, რომელიც გავრცელებულია ძირითადად ჩრდილოეთ ნახევარსფეროს ზომიერ სარტყელში. ტყის, სუბალპური და ალპური მცენარეებია. საქართველოში იზრდება 20-მდე სახეობა. საქართველოს ენდემია უცნაური ნაღველა (Gentiana paradoxa), რომელიც აფხაზეთში გვხვდება. იშვიათი დეკორატიული სახეობებიდან აღსანიშნავია ლაგოდეხის ნაღველა (Gentiana lagodechiana). სამკურნალოდ გამოიყენება ყვითელი ნაღველა, რომელიც მადის აღმძვრელი საშუალებაა, აუმჯობესებს საჭმლის მომნელებელი სისტემის მუშაობას, კურნავს კუჭის სიმჟავეს, შებერილობას, წყლულებს, გასტრიტს; არის ჭიის დამდენი და ნაღველმდენი საშუალება.

ნაცარა მურყანი

Alnus incana (L.) moench.

თხმელა

მიეკუთვნება არყისებრთა ოჯახს. ჩვენში მხოლოდ ხეა, მაგრამ არსებობს ბუჩქის ფორმითაც. ერთსახლიანია, ფოთოლმცენი. ცოცხლობს 60 წლამდე.

ნაცარა მურყანი (Alnus incana) 20 მეტრამდე სიმაღლის ხეა. ქერქი გლუვია. ფოთლები ქვედა მხრიდან ხავერდისებრია, რუხი ფერის. გავრცელებულია ევროპაში, აზიაში, სამხრეთ ამერიკასა და ჩრდილოეთ აფრიკაში - ალჟირში. არსებობს 30-მდე სახეობა. ნაცარა მურყანი (Alnus incana) საქართველოში ყველგანაა გავრცელებული. იზრდება მთის ხეობების გაყოლებით ზღვის დონიდან 1900 მ-ზე.

მურყანი მრავლდება თესლით და ვეგეტატიურად. იზრდება სწრაფად.

მურყანი ნიადაგისადმი მომთხოვნი არაა. ჭაობიან, ალუვიურ, ეწერ ნიადაგზე ქმნის ტყეს - მურყნარს. სინათლის, ტენისა და, ნაწილობრივ, სითბოს მოყვარულია.

ნაცარა მურყანი ყინვაგამძლე და სინათლის მოყვარულია. ნიადაგის მიმართ განსაკუთრებული მოთხოვნები არ აქვს. სამკურნალოდ გამოიყენება გირჩები, რომლებასც აგროვებენ შემოდგომით. გირჩებს მზეზე აშრობენ. გირჩებში ბევრი მთრიმლავი ნივთიერებაა, მათ შორის ტანინი და მჟავები. ფოთლები შეიცავს გიპეროზიდს, კვარცეტრინს, მჟავებს, ქერქი – მთრიმლავ ნივთიერებებს. გირჩების ნაყენი და ქერქის ნახარში ავლენენ შემკვრელ, სისხლაღმდგენ, მადეზიფენქცირებელ თვისებებს. განსაკუთრებით მნიშვნელოვანია მათი გამოყენენა კუჭ–ნაწლავის ტრაქტის მკურნალობისათვის. ხშირად გირჩებს იყენებენ სხვადასხვა პრეპარატის დასამზადებლად ან სხვადასხვა ბალახთან ერთად ნაყენებში.

ნაცარქათამა

Chenopodium

ქართლ., კახ. მხალი; თუშ. თათაბო; მოხევ. თათამაჲ, ერბოვანა; მესხ. ნაცარბნევია, ნაცარბნია; ჯავახ. ქათმათო; იმერ. ქათამნაცარა, ქათანაცარა; ლეჩხ. მოჭარხლუე; გურ. ქორაფა, ნაცარა; მეგრ. ჩე ჯუმენე, ქოროფე, ქეროფე; სვან. მესგელა, მესგვლა, მუსკვილა.

მცენარეთა გვარი ნაცარქათამასებრთა ოჯახისა. ერთი ან მრავალწლოვანი ბალახებია, იშვიათად - ბუჩქები. მორიგეობით განლაგებული ფოთლები ხშირად ფქვილისებრი ნაფიფქით არის მოფენილი. ნაცარქათამა იზრდება ნათესებში, ბაღებსა და ბოსტნებში, როგორც სარეველა, აგრეთვე მდინარეთა ნაპირებზე, გვხვდება დანაგვიანებულ ადგილებზეც. ცნობილია ნაცარქათამას 250 სახეობა. ისინი გავრცელებულია მთელ დედამიწაზე. საქართველოში გვხვდება 12 სახეობა. მათგან ფართოდ გავრცელებულია Chenopodium album, Chenopodium botrys. ნაცარქათამას ზოგიერთი სახეობა (Chenopodium polyspermum, Chenopodium rubrum, Chenopodium foliosum) გამოიყენება საჭმელად, როგორც ბოსტნეული ან მხალეული; ზოგი (Chenopodium album) საქონლის საკვებია; ზოგსაც (თეთრი ნაცარქათამა Chenopodium album, Chenopodium yulvaris, Chenopodium hybridum; Chenopodium ambrosioides) ხალხურ მედიცინაში იყენებენ ოფლმდენ საშუალებად, ანგინის, რევმატიზმისა და წითელი ქარის სამკურნალოდ, აგრეთვე კრუნჩხვისა და ასთმის დროს. Chenopodium botrys ჩრჩილის საწინააღმდეგო საშუალებაა.

ნეგო, უკვდავა

Helichrysum

მესხ. ლაწუნა, მთის ნეგო, სვარნა.

ნეგო განეკუთვნება რთულყვავილოვანთა ოჯახს. მან სახელწოდება მიიღო ბერძნული სიტყვებისაგან helios – "მზე" და chrysos – "ოქრო", რაც ახასიათებს გვირგვინის ოქროსფერ-მოყვითალო შეფერილობას. ნეგო მრავალწლიანი ბალახოვანი მცენარეა და მოთეთრო ხეშეში ბუსუსებითაა დაფარული. სიმაღლით 15-30 სმ აღწევს, ფესვთანურას ფოთლები მოგრძოა და უკუკვერცხისებრი, ღეროს ფოთლები კი – ლანცეტისებრი. ბუსუსები, რომლებითაც მცენარე თითქოს ნაბადშია გახვეული, იცავენ მას დაღუპვისაგან წყლის ნაკლებობის დროს. ისინი ამცირებენ მცენარის ზედაპირიდან აორთქლებული წყლის რაოდენობას და საშუალებას აძლევენ მას ეკონომიურად გამოიყენოს ტენი. ყვავილის კალათა ყვითელია, რომელიც ქმნის კენწრულ ფარისებრ ყვავილედს. კალათა ბურთისებრია, დიამეტრით 4-6 მმ. კალათას გარედან ფოთოლაკების საფარი აქვს შემოხვეული. ფოთოლაკები ბლაგვია, სიფრიფანა, ლიმონისებრ-მოყვითალო ფერის, ხმელი. კალათის ყველა ყვავილი მილისებრია, ყვითელი ან ნარინჯისფერი, ქოჩრით, ყვავილსაჯდომი შიშველი. ყვავილობს ივნისის ბოლოდან სექტემბრამდე.
ნეგო გავრცელებულია ქვიშიან ადგილებში, სტეპებში, ტყე-სტეპებში, ტყეებში, იშვიათად გამეჩხერებულ ფიჭვნარში.

ნეგოს ყვავილში ნაპოვნია ფლავონები და ფლავონური გლიკოზიდები, სტერინი, ეთერზეთის კვალი, კაროტინი, ვიტამინი.

ნედლეულის შენახვის ვადა სამი წელია.

ნეგოს პრეპარატები გამოიყენება ძირითადად ღვიძლისა და ნაღვლის ბუშტის დაავადების დროს. მათი გავლენით ძლიერდება ნაღვლის გამოყოფა, იცვლება ნაღვლის შემადგენლობა, მცირდება სისხლში ბილირუბინისა და ქოლესტერინის რაოდენობა, ამასთან იზრდება კუჭისა და კუჭქვეშა ჯირკვლის სეკრეცია.

ქოლეცისტიტისა და ჰეპატიტების დროს გამოიყენება ნახარში.

ნესვი

Melo sativus Sageret

ინგ. ნეს; ჭან. კავონი; მეგრ., სვან. შინკა.

ერთწლოვანი ბალახოვანი მცენარის Cucumis-ის გვარი გოგრისებრთა ოჯახისა. აქვს მომრგვალო-დაკურთხული ღერო, გრძელყუნწიანი და მსხვილი ფოთოლი, ცალსქესიანი, ზოგჯერ ორსქესიანი ყვავილი. ნაყოფი მრავალთესლიანი გოგრულაა, რომელსაც სხვადასხვა ფორმა აქვს. ნესვის სამშობლოდ ითვლება შუა და მცირე აზია. ცნობილი სახეობებია გველისმაგვარი, დეკორატიული (აღმოსავლეთ საქართველოში დასტამბო) და ჩინური. კულტურაში გავრცელებულია უფრო ჩვეულებრივი ანუ სუფსის ნესვი (Cucumis melo). მოჰყავთ უმეტესად შუა აზიაში, ვოლგისპირეთში, მოლდავეთში, უკრაინასა და ამიერკავკასიაში. სითბოს მოყვარული მცენარეა, უძლებს გვალვას. კარგად ხარობს 25-30°C ტემპერატურაზე. ნაყოფი ძვირფასი საკვები და დიეტური პროდუქტია. დიდი რაოდენობით შეიცავს შაქარს (16-18%-ზე მეტს), C ვიტამინს, კაროტინს, პექტინოვან ნივთიერებას და მინერალურ მარილებს. იყენებენ ნედლად, აგრეთვე შემჭკნარსა და გამხმარს. მისგან ამზადებენ ხილფაფას, მურაბას, ცუკატს, მარმელადსა და სხვას. სამკურნალოდ იყენებენ ნესვის გულს, თეთრს, ნარინჯისფერს ან მწვანეს, რომელიც შეიცავს ბევრ არომატულ ნივთიერებას. ნაყოფი ჰკლავს წყურვილს და ამშვიდებს ნერვულ სისტემას. მას აძლევდნენ მელანქოლიით დაავადებულებს. იღებენ რევმატიზმის, ნიკრისის ქარის, შებერილობისა და ჰემოროის დროს. ნაყენს კოსმეტიკურ საშუალებადაც იყენებენ, რადგანაც მას ამოჰყავს კანიდან ლაქები. წყალთან ნაყენს იყენებენ თირკმლების დაავადებისას, როგორც შარდმდენ საშუალებას.

ნიახურა

Ranunculus repens L.

კახ., გურ. წყლის ნიახურა, ნიახურა-ბალახი; ქვ. რაჭ. წყლის ლობიო; აჭ. ჭანჭახურაჲ.

ნიახურა ველის მრავალწლოვანი ბალახია. მაღალია, 30-80 სმ. ფესვებთან ფოთლები ვიწროა, ზემოთ უფრო ფართოა. ფოთლები, ჩვეულებრივ, მრავალრიცხოვანია, 2-3 სმ დიამეტრის, ლანცეტური. იზრდება მშრალ ნიადგებზე, გზისპირებზე.

სამკურნალოდ გამოიყენება ბალახი, რომელსაც აგროვებენ ზაფხულში. ბალახი შეიცავს ალკალოიდებს, კუმარინებს, ფლავონოიდებს, ასკორბინის მჟავას, კაროტინს, ხინიონს, საპონინებს, ლაქტონებს. დიდი შხამიანობის გამო მას ძირითადად გარეგანად და კომპრესებად იყენებენ თავისა და ნევრალგიური ტკივილებისას, რევმატიზმის, ნიკრისის ქარის, ჭრილობებისა და ფურუნკულების სამკურნალოდ. მისი ნაყენით ბანენ ქავილის შედეგად დაზიანებულ ადგილებს, დანაყული ფოთლებით აშუშებენ ჩირქოვან ადგილებს. განსაკუთრებით ხშირად იყენებს მცენარეს ტიბეტური მედიცინა.

ნიახური

Apium

მეგრ. სონა.

ერთ-, ორ- და მრავალწლოვან მცენარის გვარი ქოლგოსანთა ოჯახისა. თითქმის ყველგანაა გავრცელებული. ცნობილი 20-მდე სახეობა. მოჰყავთ კულტურული ნიახური Apium graveolens, რომელიც ორწლოვანი (იშვიათად ერთწლოვანი) სანელებელი ბოსტნეულია. ცნობილია ნიახურის 3 სახესხვაობა: ძირხვენიანი, ყუნწიანი და ფოთლიანი. ეს უკანასკნელი ფართოდაა გავრცელებული საქართველოში. ნიახური შეიცავს ვიტამინებს, მინერალურ ნივთიერებებს, ეთერზეთებს. ნედლ და გამხმარ ნიახურს იყენებენ კულინარიაში და საკონსერვო მრეწველობაში. თესენ გვიან შემოდგომით, ზამთარში ან ადრე გაზაფხულზე.

Apium Graveolens შეიცავს არაერთ მინერალურ ნივთიერებას– კალიუმს, რკინას, ფოსფორს, მაგნიუმს, ვიტამინებს. ჩინურ მედიცინაში მას იყენებენ მაღალი წნევის დასარეგულირებლად. ნიახური არეგულირებს არტერიული წნევას. ამაღლებს იმუნიტეტს. ამ თვალსაზრისით განსაკუთრებით მნიშვნელოვანია ნედლი მცენარე. ის სასარგებლოა კუჭის ტკივილის, სიმსუქნის, რევმატიზმის, შარდის ბუშტის დაავადებების სამკურნალოდ. წმენდს ორგანიზმს ტოქსინებისაგან.

ნიგვზისძირა

Geum urbanum L.

იმერ., გურ. ქვეშნიგვზისა; აჭ. მარიამხელა.

ნიგვზისძირა 80 სმ–მდე სიმაღლის მრავალწლოვანი ბალახია. აქვს მსხვილი, მცოცავი, სურნელოვანი ფესვი. ღერო ძლიერი, სწორი, ზემო ნაწილში განტოტვილი და ბუსუსებით დაფარული. ფოთლები სამნაწილიანია. ყვავილები ღია ყვითელი, ერთეულები, მსხვილი, 5 ფოთლით. ნაყოფი თითოთესლიანი კაკლების ერთობაა. ყვავილობს მაისში, მწიფდება ადრე შემოდგომაზე. სამკურნალო ნედლეულად ამზადებენ ძირს, იშვიათად ბალახსაც. ნიგვზისძირა შეიცავს ფლავონურ გლიკოზიდებს, მთრიმლავ ნივთიერებებს, ეთერულ ზეთს, ფისებს, მჟავეებს და კაროტინს. ნიგვზისძირა ხასიათდება ანთების საწინააღმდეგო, ანტიმიკრობული, ამომხველებელი, შემკვრელი, დამამშვიდებელი, სისხლაღმდგენი თვისებებით. ნიგვზისძირას იყენებენ ღვიძლისა და თირკმლების დაავადებების, სასუნთქი გზების ანთების, კუჭ–ნაწლავის ლორწოვანი გარსის ანთების, ხველის, მომატებული მჟავიანობის, რაქიტის შემთხვევებში. გარეგანად ხმარობენ სავლებად და მოსაბანად სისხლიანი წყლულების, კანის ანთებითი დაავადებების დროს.

ნივრის-დედა

Alliaria officinalis

ორწლიანია. იზრდება 100 სმ–მდე. აქვს სწორი ღერო, რომელიც ქვედა ნაწილში ბეწვიანია. ზედა ფოთლები ოვალურია, დაკბილული. ფუნჯები უფოთლოა. ყვავილი თეთრია. ყვავილობს აპრილიდან აგვისტომდე. ბინადრობს შერეულ ტყეებში. სამკურნალოდ აგროვებენ ფოთლებსა და თესლებს. ფოთლები შეიცავს ეთერულ ზეთს, რაც მცენარეს ნივრის სუნს აძლევს, კაროტინს; ფესვებში არის საპონინები, ვიტამინი С და სხვა. მის ნაყენს იყენებენ ჭიის დამდენად, კუჭაშლილობისას, ჩირქოვანი და ძნელადშესახორცებელი ჭრილობების მოსაბანად.

ნიორი

Allium sativum

ერთწლოვანი ბოლქვიანი მცენარე შროშანისებრთა ოჯახისა. ველურად გვხვდება შუა აზიის მთებში, სამხრეთ ყაზახეთში, კავკასიაში. აქვს მუქი მწვანე, ვიწრო და ლანცეტისებრი ფოთოლი. ბოლქვი 2-50-მდე კბილისაგან შედგება. კბილი დაფარულია თხელი აპკით, ხოლო მთლიანად ბოლქვი — 2-8 მბზინავი აპკით ან ქერქლით. ნიორის ზოგი ჯიში ივითარებს 60-150 სმ სიმაღლის საყვავილე ყლორტს, ყვავილში 60-450-მდე პატარა საჰაერო ბოლქვაკია. ნიორი თესლს არ იძლევა, მრავლდება კბილით და ბოლქვაკით. ბოლქვსა და მწვანე მასას იყენებენ საჭმელად, კულინარიასა და საკონსერვო მრეწველობაში. ნიორის კბილი შეიცავს მშრალ ნივთიერებას, ნედლ ცილას, C ვიტამინს, რედუცირებულ შაქარს, პოლისაქარიდებს და სხვა. ნიორს სპეციფიკურ გემოსა და სუნს აძლევს ეთერზეთი, რომელიც ფიტოციდს შეიცავს (ამიტომ მას იყენებენ ფარმაკოლოგიაში). საქართველოში ნივრის ჯიშია გორული და იმერული.

ნისკარტა აქტინიდია

Actinidia polygama

ერთსახლიანი ფოთოლმცვენი ლიანა 5-8 მ სიმაღლისა. აქვს დიდი ფოთლები, თეთრი ან ყვითელი, ძლიერი არომატით. ყვავილობის დროს ფოთლები თეთრდება და უჩნდება ლაქები. ნაყოფი მრავალთესლიანი კენკრაა. იზრდება შორეული აღმოსავლეთის სამხრეთ ნაწილში. ნაყოფი შეიცავს შაქარს, ორგანულ მჟავეებს, მთრიმლავ ნივთიერებებს, პექტინურ და მღებავ ნივთიერებებს, ვიტამინებს.

არის ანთების საწინააღმდეგო, სისხლაღმდგენი და ჭიის დამდენი საშუალება. ხალხურ მედიცინაში ცნობილია, როგორც სურავადის საწინააღმდეგო საშუალება. ნაყოფს ხმარობენ ტუბერკულოზის, კბილების კარიასის, სისხლდენების დროს.

ნიუკა

Arum orientale Arum

კახ. ნიუკი; ფშ., ხევს. დათვისტერფა; რაჭ., ლეჩხ. იმერ. ქალაკოდა; გურ. ღვინა-ღვინა; აჭ. გულგულაჲ; მეგრ. კურდღელიში ყუჯი, ღვინდ-ღუმუში ჯინჯი, ღვინი დო ღუმუ; სვან. ლაკოდა.

მრავალწლოვან მცენარეთა გვარი ნიუკასებრთა ოჯახისა. ერთსახლიანი მცენარეებია. 15-მდე სახეობა გავრცელებულია ევროპაში, ხმელთაშუა ზღვისპირეთსა და შინ, შუა და ცენტრალურ აზიაში. საქართველოში 2 სახეობაა: Arum albispathum და Arum orientale. მათგან პირველი სახეობა გავრცელებულია თითქმის მთელი საქართველოს ტყეებსა და ტყის პირებზე, მეორე კი — მხოლოდ დასავლეთ საქართველოში (აფხაზეთი, იმერეთი) ბუჩქნარებში. ნიუკას ნედლი გორგლები შეიცავს შხამიან ნივთიერებებს, გამომშრალი კი საჭმელად ვარგისია. ერთ-ერთი ულამაზესი მცენარეა. იზრდება 1 მ-დე. ფოთლები გრძელი და შუბისებური აქვს. საყვავილე ღერო ფოთოლზე გრძელია. იცვლის ფერს - ხან ღია მწვანეა, ხან კი მუქი ძოწისფერი. ყვავილობს ივლისში. ზამთარში სასურველია მისი გადაფარვა. განსაკუთრებით მნიშვნელოვანი პროდუქტია ვირუსოლოგიისათვის.

ნუში

Prunus dulcis უწინ — Prunus amygdalus ან Amygdalus communis

მცენარეთა გვარი ვარდისებრთა ოჯახისა, ქლიავისებრთა ქვეოჯახის. ცნობილია 40-მდე სახეობა, რომელიც გავრცელებულია ხმელთაშუაზღვისპირეთიდან ცენტრალურ აზიამდე. კავკასიაში იზრდება 7 სახეობამდე, საქართველოში კი მხოლოდ 2. მათგან ერთი - ჩვეულებრივი ნუში (Amygdalus communis) კულტივირებულია. მისი სიმაღლე 10 მ აღწევს. აქვს თეთრი ან მოვარდისფრო ყვავილი. არჩევენ მის ტკბილ და მწარეთესლიან, თხელ და სქელნაჭუჭა ფორმებს. თესლი შეიცავს გლუკოზიდ ამიგდალინს, რომელიც ტკბილ ფორმებში ოდნავ შეიმჩნევა. გავრცელებულია მთის შუა სარტყლამდე. მისი გაველურებული ფორმები ქმნის რაყას. მეორე სახეობა, ენდემური ქართული ნუში (Amygdalus georgica), ბუჩქია, რომლის სიმაღლე 1-1,5 მ აღწევს. გამოირჩევა კაშკაშა ვარდისფერი ყვავილებით. იზრდება აღმოსავლეთ საქართველოში, ქმნის რაყას, მისი დიდი მასივებია გარეკახეთში. გვხვდება ქართლშიც. მისი გამოყენება შეიძლება ფერდობების გასამაგრებლად, ატმის, ტკბილი ნუშის, ქლიავისა სხვა კურკოვანი მცენარეების საძირედ.

ნუში სინათლის მოყვარული, გვალვა და შედარებით ყინვაგამძლეა. კარგად ხარობს ფხვიერ კირიან ნიადაგზე. იზრდება ქვიან და კლდოვან დამრეც ზედაპირზე ზღვის დონიდან 800-1600 მ (ბუხარის ნუში 2500 მ-მდე ადის), ამჯობინებს კალციუმით მდიდარ ნიადაგს. ირზდება მცირე ჯგუფებად (3-4 წამონაზარდიდან), რომლებიც ერთმანეთისგან 5-7 მეტრითაა დაშორებული. მზისმოყვარულია და ადვილად იტანს სიმშრალეს კარგად განვითარებული ფესვების სისტემის წყალობითა და ეკონომიური ტრანსპირაციით. ყვავილობს მარტ-აპრილში, ზოგან თებერვალშიც, ნაყოფი ივნის-ივლისში მწიფდება. მსხმოიარობას იწყებს 4-5 წლის ასაკიდან და 30-50 წლამდე აგრძელებს. ცოცხლობს 130 წლამდე. მრავლდება თესლებითა და ფესვების წამონაზარდებით. იტანს −25°с ყინვას, თუმცა ვეგეტაციის დაწყების შემდეგ ადვილად ზიანდება გაზაფხულის ყინვებისგან. იზრდება ბუჩქის ან მცირე ზომის ხის სახით მოწითალო ფერის ტოტებით. აღწევს 3-8 მეტრს, ლანცეტისმაგვარი ფოთლებით, რითაც ალუბალს ემსგავსება. მშრალი თესლი (ნუშის გული) შეიცავს ცხიმს, აზოტოვან ნივთიერებებს, უაზოტო ნივთიერებებს, ნაცარს. ნაყოფი გამოიყენება საკონდიტრო მრეწველობაში ნუშის ზეთის გამოსახდელად - ღვინის შესაფერავად, კონიაკის წარმოებაში. ნუშის ზეთს ხმარობენ კულინარიაში, პარფიუმერიასა და მედიცინაში, ნუშის ქატოს -კოსმეტიკაში. ნუშის მოხმარება ხელს უწყობს ქოლესტერინის დონის შემცირებას და არ მოქმედებს სხვა ლიპიდების დონეზე.

შეიცავს უჯრედისს, რიბოფლავინს, მაგნიუმს, კალციუმს, რკინას. ყველა ეს ნივთიერება ძალიან მნიშვნელოვანია გულისათვის. უჯერი ცხიმოვანი მჟავები ხელს უწყობენ ქოლესტერინის დონის დაქვეითებას. ნუში ნაკლებად შეიცავს ნატრიუმს. ნუში მდიდარია B 2 და E ვიტამინებით, თუთიითა და მაგნიუმით. თუთია ხელს უწყობს სტრესის ნეგატიური შედეგების დაძლევას, ხოლო E ვიტამინი იძლევა ენერგიის მუხტს. ამსთან, ნუში იმდენად მდიდარია ამ ელემენტებით, რომ შესაძლებელია მისი მიღება საკმაოდ მცირე რაოდენობით.