სამკურნალო მცენარეების ლექსიკონი-ს

სავარცხელა

Erodium cicutarium (L.) L'Herit)

რაჭ., ლეჩხ., იმერ. ბატიფეხა; ზმ. იმერ. ჯიჯიბერა; ქიზიყ. ნემსიყლაპია; მესხ., ჯავხ. საათა.

ერთ- ან მრავალწლოვანი მცენარე წვრილი ძირით, ძაფებიანი ღეროებით. ფოთლები დანაწევრებულია. ყვავილები თავმოყრილია ქოლგისებურად. ნაყოფი პატარა კოლოფია. შეიცავს მთრიმლავ ნივთიერებებს, ფლავონოიდებს, ფისებს, აცეტილხოლინს, კაროტინს, ორგანულ მჟავებს, ასკორბინის მჟავას, ვიტამინ K-ს, საპონინებს, კალციუმს, მიკროელემენტებს. ბალახს აქვს შემკვრელი, სისხლაღმდგენი თვისებები. მისი ნაყენები გამოიყენება შინაგანი სისხლდენისას; ნახარში - გაციებისას, ფილტვების ანთებისას, პლევრიტისას, ნაწლავის შებერილობისას, სტენოკარდიის შემთხვევაში, გინეკოლოგიური დაავადებების სამკურნალოდ და ჭრილობების მოსაბანად.

 საზამთრო

Citrullus

ერთი ან მრავალწლოვანი მცენარეა გოგრისებრთა ოჯახისა. ამ სითბოსმოყვარული მცენარის სამშობლო სამხრეთ ამერიკაა. ცნობილია მისი სამი სახეობა: ველური, სასუფრე და საკვები. საზამთროს ნაყოფში შედის: შაქრები (უმთავრესად ფრუქტოზა), B1, B2, PP ვიტამინები, ასკორბინის და ფენოლის მჟავები, კაროტინი, პექტინოვანი ნივთიერებები, უჯრედისი, მანგანუმის მარილები, რკინა, კალიუმი, ნიკელი. თესლი შეიცავს ზეთს. საზამთრო ავლენს ძლიერ შარდმდენ, ნარველმდენ და დამარბილებელ თვისებებს, ორგანიზმიდან გამოაქვს ქოლესტერინი, არეგულირებს ნივთიერებათა ცვლას. მისი მიღება რეკომენდებულია შაქრიანი დიაბეტის, გულსისხლძარღვთა სისტემის, ღვიძლის დაავადებების, კენჭების არსებობის, ცისტიტის, ნეფრიტის შემთხვევაში. ხალხური მედიცინა მას იყენებს წყალმანკის, სიყვითლის  და სისხლაღმდგენ საშუალებად. საზამთროს ნაყოფი  გამოირჩევა სასიამოვნო გემოთი და კარგად კლავს წყურვილს.

სათოვლია

Colchicum speciosum Stev.

ჩუბ. თოვლის ყვავილი; იმერ. მარტო ყვავილი; რაჭ. თოვლის მახარობელა; თოვლის დედა; გურ. მეთოლია; მეგრ. მათირია, მოვარიე, კარაკუჩხა, კვარიაში კუნჩხა ( შდრ. გურ. კვარაკუნჩხა)

მრავალწლოვანი ბალახოვანი მცენარე ლილისებრთა ოჯახისა. დაფარულია ბუსუსებით. ფოთლები ფესვებიდანვე ამოდის. მათი ფირფიტები ლანცეტურია. ღერო აღწევს 20-30 სმ სიმაღლეს.  ყვავილი ორსქესაა, დიდი, თითქმის თეთრი. ნაყოფი სამკუთხა ან რომბული კოლოფია. ყვავილობს გვიან  ზაფხულზე და შემოდგომით.  ნაყოფის დამწიფების შემდეგ მცენარე ყრის ფოთლებს. შეიცავს ალკალოიდ კოლხიდინს, კოლხეცეინს, კოლხამინს, სხვა ალკალოიდებს, გლიკოალკალოიდ კოლხიკოზიდს, არომატულ მჟავეებს, ფიტოსტერინებს, შაქარს. მცენარე შხამიანია.  ამ ალკალოიდებიდან მედიცინა იყენებს მხოლოდ კოლხამინს. მცენარეს აქვს ძლიერი დამარბილებელი, შარდმდენი, ოფლმდენი, ნაღველმდენი, ამოსაღებინებელი და გამაყუჩებელი თვისებები. წყალთან ნაყენი მცირე დოზებით მიიღება წყლისას, სიყვითლის, რევმატიზმის, ნევრალგიების სამკურნალოდ. სპირტთან ნაყენი გამოიყენება რევმატიზმის, პოდაგრის,  კიბოს საწყისი სტადიის, სისხლის დაავადების, ლეიკოზის- სამკურნალოდ.

საკმლის ხე

Styrax

სტირაქსისებურთა ოჯახის მომცრო ხე ან მოზრდილი ბუჩქი. ოჯახი შედგება 130 სახეობისაგან. გავრცელებულია აზიაში და ამერიკაში. მარადმწვანეა ან ფოთოლმცვენი. იზრდება 2-დან 14 მ-მდე. აქვს მარტივი ფოთოლი და თეთრი ყვავილი. ნაყოფი გრძელი და მშრალი კურკრკოვანაა. მცენარე შეიცავს ბენზონის მჟავას, ყავისფერ მჟავას, ბანილინს, კონიფერილის ბენზოატს, ფენილაცეტილენს, ფენილის სპირტს.

ბენზოლის ფისები უძველესი დროიდან გამოიყენებოდა პარფიუმერიასა და მედიცინაში რიტუალური მიზნებისათვის.

მედიცინა იყენებს ფსორიაზის, ჭრილობებისა და წყლულების, შიშების, სტრესის, მწუხარების, კატარისა და მკერდის (ძუძუს) ინფექციების, არტრიტის, რევმატიზმის, ყელის ტკივილის, ლარინგიტის სამკურნალოდ.

საკპინაჭი

Ferula assa-foetida

ქოლგისებურთა ოჯახის მრავალწლიანი ბალახოვანი მცენარე. მისი წვენისაგან იღებენ სანელებლებს. იზრდება 1-1,5 მ. ძირი თალგამისებურია. 7-8 წლის შემდეგ უვითარდება მსხვილი კონუსისებური ღერო, მანამდე კი ივითარებს ძირთანა სისტემას. ფოთლები სამკუთხააა, გრძელჯამიანი, დანაწევრებული. ფოთლების რაოდენობა დამოკიდებულია ასაკზე. ყვავილი ღია ყვითელია, ქოლგებად შეკრული.  იყენებენ ქარების საწინააღმდეგო, სპაზმოლიტურ, ამოსახველებელ საშუალებად ემულსიების, ნაყენების, ფხვნილების სახით. თესლი და ძირები იხმარება სასუნთქი გზების ინფექციების სამკურნალოდ და საჭმლის გადამუშავების გასაუმჯობესებლად.

სალათა

Lactuca sativa L

საბა ყრდელი.

რთულყვავილოვანთა ოჯახის ერთ- ან ორწლიანი მცენარე. აქვს შეფოთლილი ყლორტები, ყვითელი ყვავილები. ნაყოფი თესლია. არსებობს მისი მრავალი სახეობა.  ტიპიურ ფორმას წარმოადგენს ერთი მეტრის სიმაღლის მცენარე. ზოგი ავტორი მიიჩნევს, რომ  Lactuca sativa წარმოადგენს Lactuca scariola-ს კულტურულ სახეს. ძირთადად სალათის სახეობებს ყოფენ ორ ჯგუფად: რომაული ანუ რომენ-სალათი და ფოთლოვანი სალათი. სამკურნალოდ გამოიყენება ფოთოლი და თესლი. მცენარე შეიცავს ცილებს, ნახშირწყლებს, შაქარს, ორგანულ მჟავეებს, მარილებს, კაროტინს, იოდს, ვიტამინებს, სიმწარეებს. ავლენს დამამშვიდებელ, გამაყუჩებელ, შარდმდენ, სურდოს საწინააღმდეგო თვისებებს, არეგულირებს კუჭ-ნაწლავის ტრაქტის ფუნქციას, ამშვიდებს ნერვულ სისტემას, აუმჯობესებს ძილს, საჭმლის მონელებას. სალათით მკურნალობენ დიაბეტს. ხალხური მედიცინა იყენებს ავიტამინოზის, სურდოს, გასტრიტის, წყლულოვანი დაავადებების, ჰეპატიტის, ჰიპერტონიის სამკურნალოდ. სალათა გამოიყენება ნედლად.  

სალბი სამკურნალო

Salvia officinalis

მრავალწლიანი ნახევრადბუჩქოვანი მცენარეა სიმაღლით 20-80 სმ, ფესვი ძლიერია, მერქნისებრი. ღეროები დატოტვილია, ქვემოთ მერქნისებრი. განვითარების პირველ წელს ქვემოთ ოთხწახნაგოვანია, ღეროს ძირში მოკლე, ხშირფოთლებიანი ყლორტებით. ფოთლები მოგრძოა, მოპირისპირე, ყუნწიანი, ბუსუსიანი, განსაკუთრებით ქვედა მხრიდან, მონაცრისფრო-მწვანე. ვეგეტაციის დამთავრების შემდეგ ფოთლები იცვლის ფერს მოვერცხლისფრო-ნაცრისფრად. ყვავილედი მარტივია ან დატოტვილი.  მოლურჯო-იისფერი ყვავილები სხედან თანაყვავილედების უბეებში. ნაყოფი  კაკლუჭია. ყვავილობს მაის-ივნისში.

სალბი შეიცავს ეთერზეთს,  ალკალოიდებს, მთრიმლავ ნივთიერებებს, ურსოლის, ოლეანოლის მჟავებს, პარადიფენოლს, B ჯგუფის ვიტამინებს.

ნაყენებსა და ნახარშებს  იყენებენ  ანთების საწინააღმდეგო,  მადეზინფიცირებელ საშუალებად პირის ღრუში და ყელში გამოსავლებად სტომატიტების, ზედა სასუნთქი გზების კატარის დროს. ხალხურ მედიცინაში სალბის ფოთლები გამოიყენება გასტრიტების, კოლიტის, ღვიძლის, თირკმელების დაავადების, ბრონქიტების დროს, ამოსახველებლად, ხველის შემარბილებლად, შარდმდენად.

სალბის ნაყენში დასველებული დოლბანდის საფენები გამოიყენება კანის დაზიანების, ჭრილობების, დამწვრობის, მოყინვის დროს.

სალბის ნაყენის მიღება ამცირებს ოფლის გამოყოფას.

სალიხა

Salep

 ჩრდილოეთის ორქიდეა. ყვალილები შეკრებილია თაველებად. მრავალრიცხოვანი წერტილები მათზე თაფლის ნიშანია. ნაყოფი კოლოფია მრავალრიცხოვანი წვრილი თესლით.  ფესვი შედგება ორო ბოლქვისაგან, რომელთაგან ერთი უფრო მსხვილია. მეორე, ახალგაზრდა და წვნიანი. სწორედ იგი წარმოადგენს სამკურნალო საშუალებას.  მისგან ამზადებენ ფხვნილებს, რომლებიც გამოიყენება შარდმდენად, ანთების საწინაანაღმდეგოდ, სავლებად, გასტრიტის, კუჭის დაავადებების, წყლულების, თორმეტგოჯა ნაწლავისა და კოლიტების სამკურნალოდ. სალიხა გამოიყენება რესპირატორული დაავადებების, ფაღარათის, დიზენტერიის, ცისტიტის,პროსტატიტის შემთხვევაში. კარგ შედეგს იძლევა ძუძუთა ბავშვებში, ტუბეკულიოზის და შარდის ბუშტის სამკურნალოდ.  მისი პრეპარატები შველის თმის ზრდას. სხვადასხვა ხალხთა ტრადიციულ მედიცინაში სალიხას სხვადასხვაგვარი გამოყენება აქვს.   

სამატლე

Thalictrum foetidum L.

თუშ. მატლის ბალახი; რაჭ., ლეჩხ. დაჭრილის წამალი.

მრავალწლოვანი ბალახოვანი მცენარე  უსიამოვნო სუნით. აქვს სწორი, თანაბრად შეფოთლილი ღერო. რომლის სიმაღლე ზოგჯერ 50 სმ-ს აღწევს. ღეროს ქვედა ნაწილი ზოგჯერ იისფერია. ფოთლები დანაწევრებულია. წვრილი, იისფერი ყვავილები შეგროვილია ცოცხისებურად. მთელი მცენარე დაფარულის წვრილი ძაფებით. ყვავილობა ივნის-ივლისში.  შეიცავს ალკალოიდებს, ფლავონოიდებს, მთრიმლავ ნივთიერებებს, საპონინებს. მუხედავად შედგენილობისა, მცენარე ნაკლებად ტოქსიკურია. მედიცინა იყენებს მის ნაყენებს, რომელიც ითვლება არტერიული წნევის დაწევის კარგ საშუალებად. საერთოდ იხმარება ჰიპერტონული დაავადებების, ღებინების საწინააღმდეგო და ზოგი ონკოლოგიური დაავადების სამკურნალო საშუალებად.

სამკურნალო ადონისი

ნ. ყვითელი ცხვირისატეხელა.

სამკურნალო ბარისპირა

Betonica

ლ.კ. ალილა

 მცენარეთა გვარიტუჩოსანთა ოჯახისა. მრავალწლოვანი, ჩვეულებრივ, ფესურიანი ბალახია, რომელსაც ჩხროსებრ შეკრებილი ყვავილები აქვს. მოიცავს 15 სახეობას, რომლებიც გავრცელებულია ევროპაში, ხმელთაშუაზღვისპირეთსა და წინა აზიაში. საქართველოში ბარიდან მაღალმთის სარტყლამდე გავრცელებულია 6 სახეობა. ორი მათგანი ენდემურია: აფხაზეთის ბარისპირა (Betonica abchasica), რომელიც იზრდება სუბალპურსა და ალპურ სარტყელში კირქვიანებზე და ოსეთის ბარისპირა (Betonica ossetica), ხარობს იმავე სარტყელში ღორღიანებზე. საქართველოს სუბალპურ და ალპურ მდელოებზე ჩვეულებრივია მთის ბარისპირა (Betonica grandiflora). ზოგი სამკურნალო მცენარეა - მაგ.,  სამკურნალო ბარისპირა (Betonica officinalis), ხშირად სარეველაა. ზოგიერთი შეიცავს მთრიმლავ ნივთიერებებს, ცხიმოვან ზეთებს, ფისებს და სხვა.

იგი მრავალწლოვანი ბალახოვანი მცენარეა. მისი ღერო სწორია, მარტივი, ოთხწახნაგიანია. ღეროს სიმაღლე 20-60 სმ-ია, ზოგჯერ უფრო ნაკლები, ზოგჯერ კი 1მ-მდე სიმაღლისაა. ღერო დაფარულია მაგარი ბუსუსებით. ფესვთანური ფოთლები როზეტადაა შეკრებილი. მათი ფორმა მოგრძოკვერცხისებურია, ფუძესთან გულისებური; ფოთლების კიდეები მსხვილადაა დაკბილული. ღეროზე ორი წყვილი ფოთოლია, რომლებიც მოკლე ყუნწითაა. ყვავილები შეკრებილია ღეროს წვეროზე და წარმოქმნიან თავთავისებურ ყვავილედს. გვირგვინი ღია წითელია ან მეწამული, იშვიათად ვარდისფერი ან თეთრი. ყვავილობს ივნისიდან სექტემბრამდე. სამკურნალო ნედლეულს წარმოადგენს ბალახი, რომელიც შეიცავს ალკალოიდებს, ფლავონოიდებს, ქოლინს, ბეტაინს, ეთერზეთს, მთრიმლავ და მწარე ნივთიერებებს, C ვიტამინს, ანთოციანებს. ბარისპირას ბალახს ახასიათებს სპაზმოლიზური, ანთებისსაწინააღმდეგო, რეგენერაციის უნარის გამაძლიერებელი მოქმედება. იგი აძლიერებს ქსოვილთა რეგენერაციას, ხელს უწყობს მოტეხილობების და ჭრილობების შეხორცებას. ბარისპირა გამოიყენება შარდის ბუშტის და თირკმელების, ნაღვლის ბუშტისა და სანაღვლე გზების ანთებითი პროცესების დროს, ინფიცირებული ჭრილობების სამკურნალოდ. ბარისპირას იყენებენ როგორც ამოსახველებელ და სპაზმოლიზურ საშუალებას ასთმის, ყივანახველას, სასუნთქი გზების დაავადებების დროს, ასევე კუჭ-ნაწლავის ანთებითი დაავადებების, ფაღარათის დროს.

სამკურნალო მატრიკარია

ნ. ბაბუნა

სამკურნალო ჟასმინი

Jasminum officinale L.

მრავალწლიანი ბარდიანი ბუჩქი გრძელი, კუთხეებიანი ფესვებით. აქვს წყვილ-წყვილი მოგრძო-ლანცეტური და პრიალა ფოთლები, ზემოდან მწვანე, ქვემოდან ღია. ყვავილები თეთრია, სურნელოვანი, გრძელი ყლორტებით. მცენარის სამშობლოდ ითვლება ამიერკავკასია და შუა აზია. შეიცავს ბენზილაცეტატს, ბენზილის სპირტს, ეთერულ მჟავეებს, ინდოლს, კრეზოლს, და სხვა ნივთიერებებს.  მისი ფოთლებიდან ექსტრაქციით  გამოყოფენ ეთერულ ზეთს. არეომათერაპიაში მის ზეთს მხოლოდ გარეგანად იყენებენ. მას ახასიათებს ანტიდეპრესიული, ანტისეპტიკური თვისებები. იგი სტიმულს აძლევს ლაქტაციას, აძლიერებს სექსუალურ აქტივობას. დერმატოლოგიაში მკურნალობენ დერმატიტს, ეგზემას და სტრესით გამოწვეულ კანის სხვა დაავადებებს.

სამკურნალო ძიძო

ნ.  ყვითელი ძიძო.

სამოთხის ვაშლი, სამურაბე ვაშლი

Malus

სამოთხის ვაშლი ისევე გამოიყურება, როგორც ჩვეულებრივი ვაშლი, ორონდ მისი ნაყოფი გაცილებით წვრილია.

სამტატა

Pyrethrum macrophyllum Willd.

ფშ., ხევს. ლეკის კენკეშა; ლეჩხ. აფხაზურა; რაჭ. მყრალა; გურ. იამყრალა; სვან. აფხაზურა.

აქვს მაღალი, 40-150 სმ ღერო, წაგრძელებული ფოთლები, წითელი ყვავილები. ცნობილია კოლხიდის გვირილას სახელით. გამოიყენება სამკურნალო პრეპარატებში.

სამფერა ია

Viola tricolor

იაჟუჟუნა. იისებრთა ოჯახის იგი ერთი ან ორწლიანი ბალახოვანი მცენარე წვრილი ფესვით. ღერო დატოტვილია, შიგნით ღრუ, სიმაღლით 10-30 სმ. ხშირად ფესვიდან რამდენიმე სწორმდგომი ან მიწაზე გართხმული ღერო ვითარდება. ფოთლები მორიგეობითია, მარტივი, შიშველი, მსხვილი. ქვედა ფოთლები მომრგვალო-გულისებრია, გრძელი ყუნწით. თანაფოთლები მსხვილია, ფრთისებრ განკვეთილი და სხედან წყვილ-წყვილად ფოთლის უბეებში. ღეროები და ტოტები თავდება ერთეული ყვავილებით.

ნაყოფი მრგვალი და სამწახნაგოვანი ერთბუდიანი კოლოფია, რომელსაც გარს აკრავს ჯამი. თესლი მოგრძოკვერცხისებრია, რუხი, მბრწყინავი, ნედლ ბალახს აქვს მოტკბო-ლორწოვანი გემო, მშრალ ბალახს გემო თითქმის არ აქვს.

ყვავილობს აპრილის ბოლოდან შემოდგომამდე. ყვავილის ფურცლები  მელნისფერი ან ლურჯია, სხვადასხვა ელფერით, თეთრია ან ყვითელი. ყვავილის შუაგულიდან სხივებივით გამოდის მუქი ხაზები.
ნედლეულად აგროვებენ იას ბალახს, რომელიც შეიცავს საპონინებს, გლიკოზიდებს, ყვითელ პიგმენტ ვიოლაკვერცეტინს, ვიტამინ C-ს და კაროტინს. მელნისფერ ფურცლებში აღმოჩენილია ანტოციანი ვიოლანინი.
აქვს ამოსახველებელი თვისებები. მცენარე შედის საყმაწვილო სენის საწინააღმდეგო ნარევში. მას იყენებენ აგრეთვე ეგზემისა და კანზე გამონაყარის დროს. საყმაწვილოს სენის დროს მის ნახარშს სვამენ, ხოლო  იკეთებენ აბაზანებს და საფენებს. მის ნახარაშს იყენებენ როგორც სისხლისდენის შემაჩერებელ, შარდ და ოფლმდენ საშუალებას.

სამყურა

Menyanthes trifoliata

ინგ. ვენჟაჲ, აონჟაჲ; ჭან., მეგრ. სუმყუჯა, სუმყუჯაში ტყა, ტოფურ; სვან. სამყურ, პირპილ.

ერთწლოვან და მრავალწლოვან მცენარეთა გვარი პარკოსანთა ოჯახისა. ყველა სახეობა ბალახოვანია. მათი ფოთოლი სამ ფოთოლაკიანია (აქედან მოდის მისი სახელიც). ყვავილები წითელი, ყვითელი, თეთრი ან ვარდისფერია, შეკრებილი თავაკისებრ, იშვიათად მტევნისებრ ყვავილებად.  ნაყოფი პატარა თესლიანი პარკია.  ფესვები მთავარღერძიანია. მათზე დიდი რაოდენობით ვითარდება აზოტის შემთვისებელი ბაქტერიების კოჟრები. სამყურას ყვავილი შეიცავს ორგანულ მჟავებს, პროტეინებს, ეთერზეთებს, ვიტამინებს: K, C, B1, B2 და E-ს;
სამკურნალო ბალახი შეიცავს ვიტამინებს: E და C-ს, კაროტინებს, ასპარარგინს, ტიროზინს და ორგანულ მჟავებს.

სამყურას ყვავილიც და ბალახიც გამოიყენება სამკურნალოდ. ისინი  ანთების საწინააღმდეგო, ანტიმიკრობულ, შარდმდენ, ამოსახველებელ, ოფლმდენ, ტკივილგამაყჩებელ, ათეროსკლეროზის საწინააღმდეგო საშუალებად ითვლება.
ფიტოთერაპიაში გამოიყენება სამყურას ყვავილების ნახარში ნახველის გასათხიერებლად ბრონქიალური ასთმის, ასევე სისხლნაკლებობის დროს.

ამ ბალახის და ყვავილის ნახარში გარეგანი ჩირქოვანი ჭრილობების მოსაბანადაც გამოიყენება და ჭრილობების კარგი შემახორცებელიც არის. ნახარში დადებითად მოქმედებს სახსრების ტკივილის დროს. მას აზავებენ დიდი რაოდენობის წყალში და იღებენ აბაზანებს.

სამყურა ლიმონი

Citrus trifoliata L. Menyanthes trifoliata L.

კახ. მწარე ლიმონი, ღობის ლიმონი; გურ. მწარე მანდარინი; ჭან. მტკუჲ მანდარინა; მეგრ. ტყარი მანდარინა, ტყარი ლიმონი.

მრავალწლიანი მცენარე. ფოთლები სამნაწილაა. ყვავილები მოთეთრო-მოვარდისფრო, ვარსკვლავისებური.  იყენებენ მადის აღმძვრელად, ნაღვლის წვენის გამოსაყოფად სიმჟავის უკმარისობის შემთხვევაში, შებერილობისას, ელენთის ტკივილისას, მალარიის დროს, წყლისას, სისხლნაკლულობის, რევმატიზმის, ღვიძლის სამკურნალოდ. ძირითადად ხმარობენ ნარევებში.

სამყურას აბრეშუმა

ინგ. სამწონე.

სანდალოზი თეთრი

ნ. თეთრი სანდალოზი.

სანდალოზი წითელი

ნ. წითელი სანდალოზი.

სანთელა ტყისა

ნ. ტყის სანთელა.

სანთელა ყანისა

ნ. ყანის სანთელა.

სანთლის ხე

ნ. ლუმბანგი.

საპონა

Saponaria

კახ. საპნიყვავილა.

ყვავილოვან მცენარეთა გვარი მიხაკისებრთა ოჯახისა. მრავალწლოვანი ბალახოვანი მცენარეებია. ყვავილები შეკრებილია ფარისმაგვარ-საგველასებრ ყვავილედად. ჯამი ფოთლებშეზრდილია, გვირგვინი თეთრია ან ვარდისფერი. ნაყოფი ერთბუდიანი კოლოფია. საპონას ფესვი მასიურია. ფესვის ფერი მოწითალოა. ღერო აღმავალი ან სწორმდგომია, 1 მ-მდე სიმაღლისა. ღერო წვეროსთან დატოტიანებულია. ფოთლები ჯვარედინ–მოპირდაპირეა, მოგრძო-ელიფსური ან ოვალურ-ლანცეტისებური ფორმის. ყვავილები ორსქესიანია და მოთავსებულია წვეროს ფოთლების უბეებში. ისინი წარმოქმნიან საგველა ყვავილედს. ყვავილის ფურცლები თეთრი ან მკრთალი-ვარდისფერია. ნაყოფი კვერცხისებური მრავალთესლიანი კოლოფია. ყვავილობს ივნის-სექტემბერში. საპონა შეიცავს საპონინებს (საპორუბინი და საპორუბინის მჟავა), პენტაციკლურ ტერპენებს, გიპსოგენინს, რომელიც მიეკუთვნება ტრიტერპენულ საპონინს, გლიკოზიდი საპონარინს, C ვიტამინს.  გამოიყენება როგორც ამოსახველებელი საშუალება სასუნთქი ორგანოების დაავადებების დროს. აქვს შარდმდენი და ოფლმდენი მოქმედება. ხალხურ მედიცინაში მას ხმარობენ ნივთიერებათა ცვლის მოშლის, ქრონიკული რევმატიული ანთებების, კანის გამონაყარის დროს, ბრონქიტის, ფილტვების ანთების, ანგინის, ლარინგიტის, ფარინგიტის, ელენთის, ღვიძლის, ფსორიაზის, დერმატიტის, კუჭაშლილობის და სხვ. დროს.          

საპონელა

Anchusa officinalis L.

გურ., ქვ. იმერ. ბუჟუჟა, ხელბუჟუჟა; იმერ. საპოვნელა; ლეჩხ. ხელსაბანი; მეგრ. თავედა.

100 სმ სიმაღლის ორწლიანი მცენარე. აქვს კუთხოვანი ღერო, წვეროში განტოტვილი. ფოთლების კიდეები დატალღულია. ყვავილედი ცოცხისებურია, იისფერი. ნაყოფი კაკალია. ყვავის ივნის-ივლისში.  სამკურნალოდ გამოიყენება მთელი მცენარე. შეიცავს ბორნეზიტს, კვარცილიკოზიდს, საპონინებს, ალკალოიდებს, ორგანულ მჟავეებს, კაროტინს, ვიტამინებს, ცხიმოვან ზეთს. მცენარეს ახასიათებს შარდმდენი, ანთების საწინააღმდეგო, ანტიბაქტერიული, სიცხის დამწევი, ოფლმდენი, ანტიჰორმონოლი თვისებები.  მისი პრეპარატები გამოიყენება ონკოლოგიური დაავადებებისას. ნაყენს იყენებენ დეზინტერიისა და ფილტვების დაავადების დროს.

სარეპტის მდოგვი

გურ. დოგვი; მეგრ. დოგი, დონგი.

ბალახოვანი მცენარეები ჯვაროსანთა ოჯახის Sinapis და Brassica-ს გვარებისა. Sinapis გვარი მოიცავს 7-10 ერთწლოვან ან იშვიათად მრავალწლოვან სახეობას. გავრცელებულია ევროპაში, ჩრდილოეთ აფრიკასა და აზიაში. მეტწილად სარეველა მცენარეებია. ყოფილ სსრკ-ში მისი 2-3 სახეობაა, საქართველოში — 2: თეთრი მდოგვი (Sinapis alba) იზრდება მინდვრებსა და დანაგვიანებულ ადგილებში, მთის შუა სარტყლამდე. მინდვრის მდოგვი (Sinapis arvensis) ნათესების სარეველაა და ზოგჯერ გზის პირებსა და ბოსტნებშიც გვხვდება. Brassica-ს გვარიდან მდოგვს მიეკუთვნება სარეპტის მდოგვი (Brassica juncea), რომლის სიმაღლე 1,5 მ აღწევს. მოჰყავთ ევროპასა და აზიაში. ჩვენში ნათესების სარეველაა. იზრდება აფხაზეთსა და აჭარაში. შავი მდოგვი (Brassica nigra) მოჰყავთ მცირე აზიაში, ევროპასა და ამერიკაში. მდოგვი მოჰყავთ თესლისაგან ზეთის მისაღებად. იყენებენ აგრეთვე პურის საცხობ, საკონდიტრო, საკონსერვო და საპარფიუმერიო მრეწველობაში. მდოგვის კოპტონისაგან მზადდება მდოგვის ქაღალდი და სუფრის მდოგვი. სარეპტის მდოგვის ძირხვენიან და ფოთლოვან ჯიშებს ბოსტნეულის მსგავსად ჭამენ. თეთრი მდოგვი ჭოტების წარმოქმნამდე შეიძლება საქონლის საკვებად გამოვიყენოთ. საქართველოში ფოთლოვანი მდოგვი მოჰყავთ სასალათედ. ფარმაკოლოგიაში იგი თანამდევი ნედლეულია.

სასტვენა

Melandrium

ჯავახ. სტვინელა; გურ. თიკნიყურა; ქართლ., კახ. ციკნიყურა; კახ. გოგრამხალი; ფშ. სასტვენელა; რაჭ., ლეჩხ., იმერ. ხბოშუბლა.

 ყვავილოვან მცენარეთა გვარი მიხაკისებრთა ოჯახისა. ერთ-, ორ- ან მრავალწლოვანი ბალახებია. აქვს მოპირისპირე ფოთლები და ორსქესიანი ან ერთსქესიანი ყვავილები. გვარში 100-მდე სახეობაა, რომლებიც ორივე ნახევარსფეროშია გავრცელებული. ამათგან, საქართველოში 6 სახეობაა ცნობილი. იზრდება ნახევრად უდაბნოებსა და ტყის სარტყელში მშრალ, ღორღიან ფერდობებზე, ტყისპირებზე, ტყეებში, დასარეველიანებულ ადგილებში, ნათესებში. ზოგიერთ სახეობას დეკორატიულ მებაღეობაში იყენებენ. Melandrium album (Mill.) Garcke (Lychnis alba Mill.). აქვს თეთრი ყვავილები, ცოცხის მსგავსი ყვავილედი. ნაყოფი კვერცხისებური კოლოფია ბოლოში კბილანებით. ყვავილობს ადრე ზაფხულიდან გვიან  შემოდგომამდე. შეიცავს საპონინებს, ვიტამინ С-ს, ფლავონოიდებს, ნახშირწყლებს, ფენოლკარბონულ მჟავას. ახასიატება ანთების საწინააღმდეგო, დამარბილებელი, სისხლაღმდგენი, გამაყუჩებელი, დამაშვიდებელი თვისებები. შველის უძილობას გასტრიტს, ნევრასთენიას, კბილის ტკივილს. ხალხური მედიცინა იყენებს გულისცემის დასაწყნარებლად, რევმატიზმის, თირკმლების, სამშობიარო სისხლდენის, ეპილეფსიის და სხვა დაავადებების სამკურნალოდ.

სასტვირია

Valeriana tiliifolia

აჭ. ლერწამა, ჭიბონა; სვან. კვარკვახ.

სამკურნალო კატაბალახა კატაბალახასებრთა ოჯახს მიეკუთვნება. იგი  მრავალწლოვანი, ბალახოვანი მცენარეა. საქართველოში ხარობს კატაბალახას ათი სახეობა; მათგან ორი მხოლოდ კავკასიაში გვხვდება. სამედიცინო თვალსაზრისით  საყურადღებო სახეობაა. სამკურნალო კატაბალახას მიწისქვეშა ნაწილი  წარმოადგენს ფესურას,  რომლისგანაც მრავალრიცხოვანი გრძელი, თასმისებური ფესვი გამოდის. მცენარის ძირები არომატულია, გემო მძაფრი, ოდნავ მწარეა.  სამკურნალო ნედლეულად ითვლება მცენარის  მიწისქვეშა ნაწილი -ფესურები, რომელიც მურა– ყავისფერი შეფერილობისაა. ნედლეულს  სპეციფიკურ სუნს აძლევს მასში შემავალი ეთერზეთები.  საერთოდ, კატაბალახა გამოირჩევა მრავალფეროვანი შემადგენლობით, რის გამოც მას ძვირფას სამკურნალო ნედლეულად მიიჩნევენ. მცენარის მიწისქვეშა ნაწილი შეიცავს ეთეროვან  ზეთს, რომელიც ძირითადად წარმოდგენილია  ბორნილ-იზოვალერიანატის სახით, შეიცავს ასევე იზოვალერიანის მჟავას, ბორნეოლს, ვალერენალს, ალფა-პინენს, D-ტერპინეოლს,  L-ლიმონენს,  სესკვიტერპენს, ორგანულ მჟავებს, ბორნეოლოვან ეთერებს, აზოტშემცველ სპირტებსა და სპირტ-პროაზულენს. მცენარის მიწისქვეშა ნაწილში აღმოჩენილია ალკალოიდები ვალერინი, ხატინინი, მთრიმლავი ნივთიერებები, საპონინები, შაქრები, ორგანულიმჟავები, გლიკოზიდები, კეტონები. კატაბალახას ძირები ჩვენში ოდითგანვე  პოპულარულია  საგულე და დამამშვიდებელი მოქმედების გამო. ხალხური ექიმები მას იყენებდნენ საყმაწვილოს წამლის შემადგენლობაში.  კატაბალახას ძირებში შემავალ ქიმიურ ნივთიერებებს გააჩნია ცენტრალურ ნერვულ სისტემაზე ტრანკვილიზური მოქმედება. იგი ავლენს  სედატიურ ეფექტს. წარმატებით გამოიყენება ნევრასთენიული და ფსიქასთენიური მდგომარეობების დროს, ვეგეტონევროზების, კლიმაქსის, გულ-სისხლძარღვთა ნევროზების, ადრეული ეტაპის სტენოკარდიის მკურნალობისა დაპროფილაქტიკისათვის, ჰიპერტონიის დროს. კატაბალახას ძირებს გააჩნია ნაღვლმდენი და სპაზმოლიზური თვისებებიც, აძლიერებს კუჭ-ნაწლავის სეკრეციას. კატაბალახას ძირების თერაპიული ეფექტი ვლინდება მისი ხანგრძლივად გამოყენების შემდეგ. ამიტომ კატაბალახას გამოყენება მიზანშეწონილია  კურსობრივად, ცხადია მხოლოდ სპეციალისტის რეკომენდაციით. საყურადღებოა, რომ კატაბალახასა და მისგან დამზადებული პრეპარატების არაზომიერი ხმარებისას აღინიშნება რიგი უარყოფითი მოვლენები, როგორიცაა საერთო მოდუნება, შრომისუნარიანობის დაქვეითება და სხვა.

სასუქა

Libanozis transcaucasica

ქართლ. ძაბრა; ხევს. კაკბის-მკერდა; მოხევ. ყარანდუცა; სვან. აპურსი.

მრავალწლოვანი ბალახოვანი მცენარეა რუხი-მომწვანო ღეროთი.  აქვს მჭიდრო და იისფერი, ზოგჯერ ვარდისფერი ყვავილები. გამოირჩევა სურნელით. იზრდება 20-30 სმ სიმაღლისა. შეცავს ეთერულ ზეთს. ხალხური მედიცინა იყენებს მენსტრუაციის შეწყვეტისას, ჰემოროის, სულის ხუთვის საწინააღმდეგო და შარდ და ქარგამომდენ საშუალებად. დანაწევრებულ ბალახს იდებენ ჭრილობებსა და წყლულებზე. ნაყენს სვამენ ეპილეფსიის  და ფსიქიკური დაავადებების სამკურნალოდ.

სატაცურა კომბოსტო

ნ. ბაღის სატაცური.

სატაცური ლამური

ნ.  ლამური სატაცური.

სატაცური ძაღლისა

ნ. ძაღლის სატაცური.

სატილია

Pedicularis

 მრავალწლოვან, იშვიათად, ერთ- ან ორწლოვან ბალახოვან მცენარეთა გვარი შავწამალასებრთა ოჯახისა. ნახევრად პარაზიტებია. აქვთ ფრთისებრ დაყოფილი ან განკვეთილი ფოთლები და თავთავისებრ ან მტევნისებრ ყვავილედებად შეკრებილი მოვარდისფრო-იისფერი, მეწამული, ყვითელი ან თეთრი ყვავილები. 600-მდე სახეობა გავრცელებულია ჩრდილოეთ ნახევარსფეროში, უმთავრესად ჰიმალაიზე და ჩინეთში; მხოლოდ ერთი სახეობაა სამხრეთ ამერიკაში. საქართველოში გვხვდება 12 სახეობა, რომლებიც იზრდებიან მთის ქვედა სარტყლიდან სუბალპურ და ალპურ სარტყლამდე, მდელოებსა და ჩამონაზვავებზე, ტყისპირებზე, ბუჩქნარებში. ჭაობის სატილია იზრდება ჭაობებსა და ტენიან მდელოებზე. მისი ყველა ნაწილი შხამიანია. შეიცავს გლიკოზიდ აუკუბინს. სამკურნალოდ გამოიყენება მისი არაერთი სახეობა. ძირებისა და ბალახის ნახარში იხმარება კუჭის წყლულების სამკურნალოდ. ნაყენს გააჩნია დადებითი კარდიოლოგიური ქმედება, წევს არტერიულ წნევას.

საღეჭი პილპილი, ბეტელი

Piper-betle

 მცირე ზომის მცოცავი ბუჩქი პილპილისებრთა ოჯახისა. ველურად იზრდება ტროპიკულ აზიაში, სადაც მისი ცხარე და სურნელოვანი ფოთლის ნარევი პალმაფუფალას თესლთან და მცირე რაოდენობის კირთან ერთად იხმარება საღეჭად. ბეტელს ჩვეულებრივ ამ ნარევსაც ეძახიან. იწვევს ნერვული სისტემის აგზნებას. ბეტელი პირის ღრუს, ენას, ღრძილებსა და უხვად გამოყოფილ ნერწყვს წითლად ღებავს, კბილებს აშავებს. როგორც ინდოელები და ჩინელები ამტკიცებენ, ბეტელი წმენდს პირის ღრუს, ანიჭებს მას ტკბილ არომატს, იცავს დაავადებებისაგან. ავიცენა იყენებდა სისხლაღმდგენ საშუალებად. არის სუსტი ნარკოტიკი. ებრძვის კუჭნაწლავის ბაქტერიებს.

საღსაღაჯი

ნ. კევის ხე

საყვითლო

Siderrtis montana L.

20 სანტიმეტრამგე სიმაღლის ერთ- ან  მრავალწლოვანი ბალახოვანი მცენარე მსხვილი და მცოცავი ძირით. აქვს მარტივი, ფესვთანა ღეროები.  ფოთლები მორიგეობითია, ხაზოვანი; უყვავილო ღეროები უფრო ხშირფოთლიანია;  ყვავილი თეთრი ან მოვარდისფროა.  ნაყოფი ცილინდრული თესლია.  ხარობს კლდეეზე. ყვავილობს ივნისიდან სექტემბრამდე. სამკურნალო ნედლეულს წარმოადგენს ბალახი, რომელიც შეიცავს ეთერულ ზეთს. მცენარე ავლენს შესიების საწინააღმდეგო და  ანტიბაქტერიულ ხასიათს.  ნაყენი და ნახარში გამოიყენება კომპლექსურ და კიბოს საწინააღმდეგო მკურნალობაში. იყენებენ ბრონქიტის და ფილტვების ანთების სამკურნალოდაც.

საჭარა

Pyrethrum partenifolium Willd.

იმერ. ბეგოური.

მრავალწლიანი ბალახოვანი მცენარე 15-20 სმ სიმაღლისა. მეტნაკლებად დაფარულია ბეწვებით. ღეროები სწორმდგომია; წელს ზემოთ განტოტვილია. ქვედა ფოთლები კვერცხისებურია, დანაწევრებული, ზედა – შედარებით პატარაა.  ისხამს თეთრ, ენისებრ ყვავილებს. ყვავილობს ივნისიდან სექტემბრამდე.

 სამკურნალოდ მთელი მცენარე გამოიყენება. იგი შეიცავს ჰეტეროციკლურ შენაერთებს, ეთერზეთს, სესკვიტერპენოიდებს, კუმარინებს, ფლავონოიდებს.

ხალხური მედიცინა იყენებს როგორც ტონუსის მიმცემს. მისი პრეპარატები გამოიყენება ეპილეფსიის, მიგრენის, დამბლის, სახის ნერვის ანთებისას. ნახარში ამენორიის, დიარიის, მასტიტების, შესიებების წამალია. არის შარდმდენიც. ყვავილების ექსტრატი ავლენს ბაქტეროციდულ თვისებას. ეთერზეთი გამოიყენება ყურის ტკივილის და დამბლის სამკურნალოდ.

საჭმელი კანა, აჩირა

Canna edulis Ker-Gawl.

საჭმელი კანა ითვლება სახამებლის ერთ-ერთ უმთვრეს წყაროდ. სახამებელი კი, მიუხედავად მისი წარმომავლობისა, გამოიყენება როგორც სამკურნალო-საკვები პროდუქტი ნივთიერებათა ცვლის მოსაწესრიგებლად, ნაწლავის ანემიის სამკურნალოდ.

სელი

Lenium

 ერთწლოვანი ბალახოვანი მცენარე 60-120 სმ სიმაღლის სწორმდგომი ღეროთი. აქვს  ხაზურა ან ხაზურა-ლანცეტისებური, წაწვეტებული, ძარღვიანი ფოთლები. ლურჯი ან მოცისფრო-ლურჯი ხუთფურცელა ყვავილები ღეროს წვეროზე შეკრებილია საგველად. ნაყოფი მრავალთესლიანი სფეროსბური კოლოფია, იხსნება ხუთ ადგილას. თესლები ღია დარიჩინისფერია, მბზინავი, დასველებისას ლორწოიანდება. თითოეულ კოლოფში 10-მდე თესლია. ყვავილობს ივნის-აგვისტოში. მცენარე შეიცავს ლორწოვან, მინერალურ და ცილოვან ნივთიერებებს,  ცხიმოვან ზეთებს, სტერინებს, ენზიმებს,  ციანოგენურ გლიკოზიდ ლინამარინს. სამკურნალო ნედლეულია  თესლი, რომელსაც გააჩნია  საფაღარათო, დამარბილებელი, ანთების საწინააღმდეგო, ანტიათერომატოზული მოქმედება. გამოიყენება კუჭ-ნაწლავის ტრაქტის და სასუნთქი გზების დაავადებების დროს. ამცირებს ქოლესტეროლის შემცველობას სისხლში. სელის თესლიდან იღებენ პრეპარატ ლინეტოლს, რომელიც კარგი საშუალებაა ათეროსკლეროზის მკურნალობისა და პროფილაქტიკისათვის. სელის პრეპარატებს იყენებენ როგორც შემომგარსველ ლორწოვან საშუალებას კუჭის, თორმეტგოჯა ნაწლავის წყლულების, გასტრიტის, ანგინის დროს. ზეთი გამოიყენება დამწვრობების სამკურნალოდ.

სელი გუგულისა

ნ. გუგულის სელი

სელიჭა

Linaria Vulgaris Mill

კახ. ნისკარტა.

ერთწლიანი მცენარეა. აქვს ხაზურ-ლანცეტა ან ხაზური, მახვილწვერიანი, შიშველი, მჯდომარე  მორიგეობითი ფოთლები. ორტუჩა, დეზიანი, ნარინჯისფერამონაბურცვიანი ყვითელი ყვავილები, აღმამდგომ კენწრულ მჭიდრო მტევანშია შეკრებილი. ყვავილობს ივნისიდან სექტემბრამდე. ოვალური კოლოფა ნაყოფი ჯამზე ორჯერ უფრო გრძელია. შავი თესლები ბადროსებრია სიფრიფნა არშიით.
იზრდება მთის შუა სარტყლამდე მთის ტყიან ზონაში.
 ღერო და ფოთლები შეიცავს ალკალოიდ პეგანინს, ფოანიდურ გლიკოზიდებს, ფიტოსტერინს, ასკორბინის მჟავას,  კაროტინს, ორგანულ მჟავებს.
ხალხურ მედიცინაში სელიჭას საფაღარათო ნაღველ და შარდმდენ საშუალებად იყენებენ. წყალზე დაყენებულ ჩაის ღვიძლის სამკურნალოდ ხმარობენ. სელიჭას იყენებენ აგრეთვე ბუასილის დროს მალამოს სახით.  მალამოთი სარგებლობენ ეგზემის მკურნალობაში, აგრეთვე, სირსვილის წინააღმდეგაც. სელიჭას ჩაის სვამენ ნაწლავთა გაბერვისა და ღვიძლის დაავადებათა დროს, სიყვითლისას ნეგოსთან შერევით. გამონაწვლილს  იღებენ თირკმლების სამკურნალოდ. ხსნარში დასველებულ ნაჭერს იფენენ ანთებიან თვალებზე. შველის სიყვითლის დროს თვალებში არსებულ დაჩირქებებს და აუმჯობესებს მხედველობას.

სენეგა

Polygala senega L.

მრავალწლოვანი სამკურნალო მცენარე 15-30 სმ სიმაღლისა. აქვს მოკლე და მსხვილი ბოლქვი მრავალრიცხოვანი გამონაზარდით, საიდანაც ამოიმართება რამდენიმე ღერო. ფოთლები თანამიმდევრულია, ლანცეტური, დაკბილული. ყვავილები ზიგომორფულია, თეთრი, მწვანე ან ვარდისფერი. ნაყოფი ორბუდიანი კოლოფია. თესლი მუქი ყავისფერია და დაფარულია უცნაური ხაოთი. სამკურნალო დანიშნულება აქვს ფესვებს, რომელიც შეიცავს საპონინებს, პოლინგალურ მჟავას, მთრიმლავ და მღებავ ნივთიერებას, ასკორბინის მჟავას, ეთერზეთს.
პრეპარატები გამოიყენება ამოსახველებლად ბრონქიტის, პნევმონიის, ბრონქეალური ასთმის, ემფიზემის და პლევრიტის დროს. იღებენ ნახარშის ან ნაყენის სახით.

სენეგალიური აკაცია

Acacia senegal (L.) Willd.

ბუჩქი ან პატარა ხე  6 მ სიმაღლისა. იზრდება ტროპიკულ სარტყელში. მისგან იღებენ გუმფისს, რომელსაც სხვადასხვა სამეურნეო დანიშნულება აქვს. იყენებენ მედიცინაშიც, ძირითადად, შემომგარსველად.

სერადელა

ნ. ჩიტიფეხა

სექვოია მარადმწვანე

ნ.  მარადმწვანე სექვოია.

სვია

Humulus lupulus

ფშ., ხევს. სვე; მესხ. გარმაშო; ზმ. იმერ. ფშალა, მშრალა; იმერ., გურ. ფშალო; აჭ. შრალაჲ; ინგ. სოი; ჭან. ბარდა ბინეხი; მეგრ. მაფშალია, ფშალე; სვან. ფშალაჲ, სვიჯ.

სვია მრავალწლიანი, ხვიარა ბალახოვანი მცენარეა. აქვს გრძელი ფესურა. ღეროები ერთწლიანია, ექვსკუთხა, ხვიარა, ყოველწლიურად ამოდიან ფესურას კვირტებიდან.  ყვავილობის დასაწყისისათვის 6-7 მ სიმაღლისაა. ფოთლები მოპირისპირეა, გრძელყუნწიანი, მთლიანი ან სამ-ხუთჯერ დანაკვთული, კიდეებით.  ორსქესიანი მცენარეა. ყვავილები წვრილი აქვს. მტვრიანიანი ყვავილები საგველაადა შეკრებილი და ფოთლის უბეებშია მოთავსებული, ბუტკოიანი ყვავილები კი დაფარულია კრამიტისებურად განლაგებული ფურცლებით, რომლებიც გრძელ  ყვავილედს ქმნიან. ეს თანაყვავილედი გირჩია, ნაყოფი დაბრტყელებული, ერთთესლა კაკლუჭაა.
 ყვავილობს ივნის-აგვისტოში. სამკურნალოდ გამოიყენება მდედრობითი გირჩები, რომლის შემადგენლობაში შედის მირცენოდი, ჰუმულენი, ფარნეზენი,  ჰორმონები, ქლოროგენის, ვალერიანის მჟავები, ფლავონური გლიკოზიდები, საღებავი, ფისოვანი ნივთიერებები, ვიტამინები და სხვა.
იგი დამამშვიდებელ გავლენას ახდენს ცენტრალურ ნერვულ სისტემაზე. აქვს ანთების საწინააღმდეგო  ქმედება,  მოქმედებს  წყლულოვან დაავადებებზე, ამაგრებს  კაპილარებს.  გააჩნია  ჰიპოსენსიბილური და ტკივილგამაყუჩებელი თვისება.
გირჩებისაგან დამზადებული ექსტრაქტები ფართოდ გამოიყენება კოსმეტიკასა და დერმატოლოგიურ პრაქტიკაში. მრეწველობა მათ ბაზაზე უშვებს რიგ სამკურნალო მალამოებსა და ხსნარებს ქერტლის საწინააღმდეგოდ, თმის ძირების გასამაგრებლად, დერმატიტების და ფერისმჭამელების სამკურნალოდ.
გირჩების წყლიანი ნაყენი გამოიყენება მადის მომგვრელ საშუალებად, კუჭ-ნაწლავების ტრაქტის მოსაწესრიგებლად, კატარის, გასტროენტერიტების სამკურნალოდ. მას ხმარობენ  როგორც შარდმდენ და ანთების საწინააღმდეგო საშუალებას შარდის ბუშტისა და თირკმელების ანთების, ნაღვლის ბუშტისა და ღვიძლის დაავადების დროს. მის ნაყენს ხშირად იყენებენ ნერვული აგზნებისა და უძილობის დროს.
გირჩებისაგან დამზადებული ნაყენებითა და ნახარშებით იბანენ თავს ადრეული გამელოტებისა და ქერტლის საწინააღმდეგოდ. ნაყენების და ნახარშების საფენები გამოიყენება  ტკივილგამაყუჩებელ  საშუალებად დაჟეჟილობის, ნიკრისის ქარების, რევმატიული ტკივილების, წყლულების, ეგზემის, კანის ანთების დროს.  ხალხურ მედიცინაში რეკომენდირებულია სვიის გირჩებით ავსებული ბალიშების ხმარება ძილის გაუმჯობესებისათვის.

სვინტრი

Polygonatum officinale All.

თუშ. დათვთჟოლაჲ; მეგრ. მარიალე; სვან. ქისლად.

 მრავალწლოვანი ბალახოვანი მცენარე  20-45 სმ სიმაღლისა. აქვს მსხვილი და დაკვანძული ძირი.  ღერო კუთხოვანია, ფოთლები მორიგეობითი, ლანცეტური, ოდნავჩამოშვებული. ყვავილები თეთრია და შეზრდილია ჯამთან. მაყოფი მოშავო-მოლურჯო კენკრაა.   იყენებენ ძირებსა და ბალახს. სვინტრი შეიცავს ალკალოიდებს, გლიკოზიდებს, ვიტამინებს. მცენარე შხამიანია. მედიცინაში იყენებენ  გამაყუჩებლად, ანთების საწინააღმდეგოდ, სისხლაღმდგენად, სისხლგამწმენდად და ამოსახველებელ  საშუალებად. ნაყენი მცირე დოზებით იხმარება რევმატიზმის სამკურნალოდ. ხალხურ მედიცინაში იყენებენ დაშავებული ადგილების მოსაწმენდად.

სვინტრი მთისა

ნ. მთის სვინტრი

სოკომორო

Ficus sycomorus

საბა ლეღვსულელი.

თუთისებრთა ოჯახის მცენარე. იზრდება 2 მეტრამდე სიმაღლისა.

ლეღვსულელას ნაყოფი ჭამადია. იგი შეიცავს შაქრებს. მისი ფოთოლი სამკურნალოდაც გამოიყენება. მისი აქტიური ნივთიერებებია კუმარინები.  ხმარობენ პრეპარატ ”ფსობერანის ” და ”კაფიოდ”-ის შემადგენლობაში. იყენებენ დამარბილებლად, ხველისას.

სიმინდი

Zea mays

ინგ. სმინდ; ჭან. ლაზუტი, ლაუზტი; მეგრ. ლატი, ლასტი, ლაიტი, ლაზუტი, სიმიდი; სვან. სიმინდ.

ბალახოვანი მცენარე მარცვლოვანთა ოჯახისა. სიმინდის სამშობლო სამხრეთ ამერიკაა. საქართველოში XVII საუკუნეში შემოიტანეს. სიმინდის ღერო იზრდება 1-3 მეტრამდე (სამხრეთის ფორმების სიმაღლე 6 მ და მეტს აღწევს). ღეროს წვერზე წარმოიშობა მტვრიანიანი თავთუხებისგან შემდგარი საგველა, ხოლო მის ქვევით ბუტკოიანი ყვავილებისგან შემდგარი რთული ყვავილედები — ტაროები. ბუტკოს სვეტი ძალიან გრძელია და ორნაკვეთიანი დინგით მთავრდება. ყვავილის კილები ძალიან პატარებია.  სიმიდის მარცვალი შეიცავს წყალს, ცილოვან ნივთიერებებს, სახამებელს, ცხიმს, ნაცარს, ცხიმზეთს, მწარეებს, ეთერზეთს, ქლოროფილს; K, B1, B2, B6, D და E ვიტამინებს, ასკორბინის მჟავას. ფოჩისა და ღეროს პრეპარატები გამოიყენება როგორც შარდმდენი, ნაღველმდენი საშუალება. მისი ნაყენით მკურნალობენ  ღვიძლის ანთებით დაავადებებს, ნაღვლის სადინარებს, შეშუპებებს, ბუასილს, ქოლესცისტიტს, ჰეპატიტს, დიაბეტს, ფილტვის ტუბერკულოზს.

შაქრის სიმინდი (Zea mays var. saccharata) —საჭმელად იყენებენ მოუმწიფებელ ტაროებს, მის ღეროებსა და ტაროს ფუჩეჩს მრავალგვარი გამოყენება აქვს (40-მდე სახელწოდების). მდედრობითი ყვავილების სვეტები და დინგი გამოყენებულია მედიცინაში.

სიმინდი კაჟა

ნ.  კაჟა სიმინდი.

სიმინდი კბილა

ნ.  კბილა სიმინდი.

სიმინდი კილიანი

ნ. კილიანი სიმინდი.

სიმინდი რბილი

ნ. რბილი სიმინდი.

სიმინდი ტკბილი

ნ. ტკბილი სიმინდი.

სიმინდი ცვილა

ნ. ცვილა სიმინდი.

სკიპალო

Cassia acutifolia

თუშ. საყვითა, სააფი; მესხ. ფოლიო.

 პატარა პარკოსანი მცენარეა. იზრდება აფრიკასა და ინდოეთში. კულტურაში შემოტანილია როგორც სამკურნალო მცენარე. იყენებენ მის ფოთლებსა და ნაყოფს, რომლებიც შეიცავს ანტრაგლიკოზიდებს, ანტრაწარმოებულებს, გლიკოზიდებს, სენოზიდებს, ფისოვან ნივთიერებებს, ფლავონოიდებს, ალკალოიდებს. გამოიყენება  ქრონიკული შეკრულობის, ჰემოროის, მსხვილი ნაწლავის დამარბილებელ საშუალებად.

სოია

Glycine

იმერ. ძაძა, უხარშავა, უხარჩავა, ქვალობიო, ცერცვალა; ქვ. იმერ. მუხუდო; რაჭ. ძაძა-ლობიო; გურ. იაპონია, იაპონიის ლობიო, მუხუდო; აჭ. სოიო; ჭან. სოია-ლობიო; მეგრ. მუხუდო.

 ბალახოვან მცენარეთა გვარი პარკოსანთა ოჯახისა. მოიცავს რამდენიმე ათეულ სახეობას. ფართოდაა გავრცელებული კულტურული სოია, რომლის სამშობლოც ჩინეთია. იყოფა ოთხ ქვესახეობად: კორეული, მანჯურიული, ჩინური და ინდური. ერთწლოვანი სოიას სიმაღლე 0,2-2 მეტრამდე აღწქევს. პარკი ღია ან მუქი შავია, შიგ არის 2-3 (ან 1-4) ღია ფერის მარცვალი. სინათლისა და ტენის მოყვარულია. კარგად იზრდება სხვადასხვა ტიპის ნიადაგზე (გარდა მჟავე, დაჭაობებული და ბიცობი ნიადაგებისა). სოია ტექნიკური, საკვები და სიდერალური კულტურაა. მარცვალი შეიცავს ცილას, ნახშირწყლებს, ცხიმს.  D, B, E და სხვა ვიტამინებს. სოიასაგან მიიღება ორი ძირითადი პროდუქტი: ფქვილი და ზეთი. ამ ორი ძირითადი ნაწარმის ტექნოლოგიური დამუშავებით აწარმოვებენ უამრავი დასახელების საწარმოო პროდუქტს, მათ შორის, ნახევარფაბრიკატებს და   აღნიშნულის გამო, მცენარეული ცხიმზეთები სხვა პროდუქტებთან ერთად ადამიანის რაციონალური კვების საფუძველია. სოიას ზეთი ფართოდ გამოიყენება საკონსერვო, საკონდიტრო, ფარმაცევტულ, ქიმიურ, საფეიქრო და მრეწველობის სხვა დარგებში. ცხიმზეთი სამატომიანი სპირტის, გლიცერინისა და ცხიმოვანი მჟავების რთული ნაერთია. ადამიანი სოიას ზეთის მოხმარებით თავს იცავს მრავალი დაავადებისაგან. ფოსფატები შედის ადამიანის უჯრედის სტრუქტურის შემადგენლობაში.

სოინჯი

Nigella sativa L.

გურ. შავკაკალა; აჭ. სისამი, ცისამი; მეგრ. უჩა კაკალი; საბა., ჩუბ. იკვლივი; ერ. სურიჯა; ჩუბ. ჩორაქოტი; ჯავახ. ჩიტისთვალა, სონიჯი, სოლინჯი.

 ერთწლიანი ბალახოვანი ღია-მწვანე მცენარე სწორი ღეროთი, დაყოფილი ფოთლებით, მსხვილი, ჰორიზონტალურად განლაგებული ყვავილებით. ყვავილობს  მთელი ზაფხული.

შეიცავს სტეროიდებს, კამპესტერინს, სიტოსტერინს, სტიგმასტერინს, ქოლესტერინს, ალფა-აპინასტერინს, ალკალოიდ ნიგელინს, ეთერულ ზეთს, საპონინებს, კუმარინებს, ტიმოხინონს, ლიპაზას, ზეთებს, მჟავეებს. სამკურნალოდ გამოიყენება თესლი, გამხმარი ნაყოფი, ზეთი. მისი თესლების წყალში ნაყენს იყენებენ შარდმდენად, ჭიის გამომდევნად, ნაღველმდენად, საერთომომამაგრებელ საშუალებად. ნახარში ზრდის რძის რაოდენობას მეძუძურ დედებში, არეგულირებს მენსტრუალურ ციკლს, ამცირებს მეტეორიზმს შეკრულობის დროს.  მარგებელია ბრონქეალური ასთმისას, უძილობისას, ქალური დაავადებებისას, სიყვითლისას, კანის დაავადებებისას. მიქსტურის სახით გამოიყენება ნევრასთენიის, უმადობის, დიარიის, ციების დროს.

სორგო

Sorghum

დიდ გვარს ეკუთვნის რიგი სახეობები, რომლებიც მრავალი ჯიშის სახით სასურსათოდ და პირუტყვის საკვებად მოჰყავთ, განსაკუთრებით აფრიკასა და აზიაში (ყოფილ საბჭოთა კავშირის ქვეყნებში, ევროპული ნაწილის სამხეთში, შუა აზიასა და შორეულ აღმოსავლეთში). ასეთებია: ჩვეულებრივი სორგო (S. vulgare), ჯუგარა (S. cernum), გაოლიანი (S. japonicum), დურო (S. durra — აფრიკა, ინდოეთი), სუდანურა (S. sudanense) და სხვ.

სორგო შაქრისა

ნ. შაქრის სორგო.

სორგო ჩვეულებრივი

ნ. ჩვეულებრივი სორგო.

სორგო ცოცხისა

ნ. ცოცხის სორგო.

სოსანი ველისა

ნ. ველის სოსანი.

სოსანი ყანისა

ნ. ყანის სოსანი.

სოჭი ბერძნული

ნ. ბერძნული სოჭი

სოჭი ერთფეროვანი

ნ. სოჭი ერთფეროვანი.

სოჭი ესპანური

ნ. ესპანური სოჭი.

სოჭი თეთრქერქა

ნ. ამურის სოჭი.

სოჭი იაპონური

ნ. იაპონური სოჭი

სოჭი კავკასიური

ნ. კავკასიური სოჭი

სოჭი კამჩატკური

ნ. კამჩატკური სოჭი

სოჭი კილიკიური

ნ. კილიკიური სოჭი

სოჭი ნორდმანისა

ნ. ნორდმანის სოჭი

სოჭი ციმბირული

ნ. ციმბირული სოჭი.

სპარსული ღვარძლი

კახ. ქარსლა.

სპარსული ყოჩივარდა

Cyclamen persicum

ციკლამენისებრტა ოჯახის მრავალწლოვანი ბალახოვანი მცენარე. იზრდება 30 სმ. ტყავისებური, მუქი-მწვანე ფოთლები გამოდის ფესვებიდან; ყვავილები ორსქესაა, მუქი-წითელი და იისფერი. ნაყოფი თესლიანი კენკრაა.  ხალხური მედიცინა უძველესი დროიდან იყენებს რევმატიზმის, ჰემოროის, შხამიანი ნაკბენების, ნერვული სისტემის სამკურნალოდ.

სპელტა, ნამდვილი ასლი

სპერგულა

სპერგულა სელისა

ნ. სელის სპერგულა.

სტაფილო

Daucus

ინგ. აბაჟურ; მეგრ. სტამფილ.

 ორწლოვანი, იშვიათად ერთ– ან მრავალწლოვანი მცენარე. მიეკუთნება ქოლგოსანთა ოჯახს (Apiaceae). აქვს გამსხვილებულრბილობიანი ფესვი. სტაფილო უხვად შეიცავს ჯანმრთელობისთვის მნიშვნელოვან ვიტამინებსა და მინერალურ ნივთიერებებს, თუმცა ამ ბოსტნეულის მთავარი ღირსება ის არის, რომ იგი A პროვიტამინის -კაროტინის წყაროა.
კაროტინი ადვილად იჟანგება, მაგრამ მცენარეულ ქსოვილებში მას უჯრედული გარსები იცავს. სტაფილო მდიდარია კალიუმის მარილებითაც, რომლებიც მონაწილეობენ წყალმარილოვანი ცვლის რეგულაციაში, ხელს უწყობენ ორგანიზმიდან წყლის გამოდევნას.
ვიტამინებისა და მინერალური ნივთიერებების ეფექტური შერწყმის გამო სტაფილო განსაკუთრებით სასარგებლოა იმ ბავშვებისა და მეძუძური დედებისთვის, რომლებსაც აქვთ კუჭ-ნაწლავის დაავადებები, თირკმლის, გულის, ღვიძლის დაავადებები, შაქრიანი დიაბეტი.

სტერკულია

ნ. ხემაგარა

სუდანური ბალახი, სუდანურა, სუდანური შალაფა

სულა

ნ.ესპანური ესპარცეტი.

სუმბული

Hyacinthus

სუმბული ხორციანფოთლებიანი მცენარეა. ღერო გამოდის ბოლქვიდან. ყვავილები შეკრულია ღეროს წვეროში. ნაყოფი ტყავიანი კოლოფია, რომელშიც თესლებია. შეიცავს ეთერზეთს, ალფაბენზონურ მჟავებს. სუმბულის ნაყენს იყენებენ დასაზელად სახსრების ტკივილისას.

სუმბული აღმოსავლური

ნ. აღმოსავლური სუმბული.

სუმბული წყლისა

ნ. წყლის სუმბული.

სურნელოვანი ზეთის ხე, ოსმანთუსი

Olea europaea L.

მარადმწვანე მცენარე 3-7 (12) მ სიმაღლის ხე ან მაღალი ბუჩქია განიერი გადაშლილი ვარჯითა და დაბრეცილი ღერო-ტოტებით. ყლორტებზე ერთიმეორის მოპირისპირედ განლაგებულია მოკლეყუნწიანი ტყავისებრი, ლანცეტა ან ოდნავ წაგრძელებული ფოთლები ზემოდან მწვანეა მეჩხერი ქერცლებით, ქვემოდან კი ვერცხლისფერ-მონაცრისფერო. ყვავილები შეკრებილია ფოთლების იღლიებში განლაგებულ მტევნებად. ზარისებრი, აპკივით თხელი ოთხკბილიანი ჟამი ნაყოფებზეა შერჩენილი. ყვავილის გვირგვინი მოთეთრო ფერისაა ორი მტვრის პარკითა და ოთხი ფრთით. სქელგარსიანი, ცვილისებრნაფიფქიანი, მოშაო ნაყოფის კურკა ოვალური ან მომრგვალოა. ნაყოფი მდიდარია მაღალხარისხოვანი საჭმელი ზეთით. იგი სიმშრალის ამტანი მცენარე, სითბოს და სინათლის მომთხოვნია. ცოცხლობს საკმაოდ დიდხანს (200-300 წელი), მაგრამ ნელმოზარდია.
საჭმელად მოუმწიფებელ ნაყოფებს აგროვებენ და ამწნილებენ. ზეთს ხდიან ზეთისხილის მომწიფებული ნაყოფებიდან. ზეთი სხვადასხვა ხარისხისა და თვისებების გამო სხვადასხვა დასახელებებითაა ცნობილი: ზეითუნის ზეთი, ხის ზეთი, პროვანსული ზეთი.
 ცნობილია ბრტყელი ჭიის (სოლიტერის) ორგანიზმიდან გამოდევნის  მარტივი მეთოდი. მეცნიერულ მედიცინაში პროვანსული ზეთი გამოიყენება ემულსიის სახით შიგშემომგარსველ და რბილ გამხსნელ საშუალებად საჭმლის მომნელებელი ორგანოებისა და კენჭოვანი დაავადებების დროს. იყენებენ სამკურნალო ნივთიერებების გამხსნელად  ამ ნივთიერებათა ორგანიზმში არაკუჭნაწლავის (პარენტერალური) გზით შეყვანისათვის. ზეითუნის ზეთს იყენებენ აგრეთვე სხვადასხვა მალამოს საფუძვლად. ფოთლის ექსტრაქტის ცხოველის ვენაში შეყვანა იწვევს არტერიული წნევის დაწევას, ზრდის დიურეზს, ანელებს ნაწლავების პერისტალტიკას, აიშვიათებს და აღრმავებს სუნთქვას. იყენებენ ღვიძლის გადიდებისა და ტკივილების, ნაღვლის ბუშტში კენჭების საწინააღმდეგოდ.   უფრო ეფექტურია ახალი ფოთლების ექსტრაქტი, ვიდრე ხმელისა. იგი ჰიპერტონიული დაავადების სამკურნალოდაც  გამოიყენება.

ყურში მოხვედრილი მწერის ან უწვრილესი კენჭის უმტკივნეულო ამოღებისათვის ყურში თანდათანობით აწვეთებენ პროვანსულ ზეთს. ყურში შეჭრილი მწერი ზეთში ამოტივტივდება.

სურო

Hedera helix L. Hedera colchica

ქართლ., კახ. ფათალო; ინგ. ჟუან; ჭან. მსიჯი, მსუჯი; მეგრ. სურუ, ცურუ; სვან. ბარდ, ბაარდ.

მცოცავი ბუჩქი სუროს გვარისა. აქვს მომრგვალო ან მომრგვალო-კვერცხისებრი ფორმის ტყავისებრი ფოთლები და პატარა მომწვანო ყვავილები. გავრცელებულია უფრო დასავლეთ საქართველოს ტყეებსა და ჩრდილიან ადგილებში. საქართველოს გარდა იზრდება თურქეთში (ლაზისტანი). კულტივირებულია ბაღებსა და პარკებში. მისი ფოთლები შემოდგომის დამლევს და ზამთარში სიცივისაგან ლამაზ მოწითალო იერს იღებს.

სურო გველისა

ნ. გველის სურო.

სურო კავკასიური

ნ. კავკასიური სურო.

სურო კანადური

ნ. კანადური სურო.

სურო კოლხური

ნ. კოლხური სურო.

სურო ჩვეულებრივი

ნ. ჩვეულებრივი სურო.

სურო ცვილისა

ნ. ცვილის სურო.

სურო წყლისა

ნ. წყლის სურო.

სუსამბარი

კახ., ერწო სასუნებელი; ქიზიყ. სასამბარა; ინგ. სამსუნ; მესხ. ქაფურა ბალახი, ქაფურა.

სუფრის ჭარხალი ვარდისფერი

Beta vulgaris L.

ორწლიანი ბალახოვანი მცენარე. პირველ წელს ივითარებს ფოთოლთა ელიპტურ სისტემას. მეორე წელს ვითარდება ტოტები და თეთრი ან მწვანე ყვავილები.

ნაყოფი ერთთესლა კაკალია. ამზადებენ ფოთლებსა და ნაყოფს. მცენარე შეიცავს შაქარს, მჟავეებს, მთრიმლავ ნივთიერებებს, ვიტამინებს, მინერალურ მარილებს, აზოტურ ნაერთებს. მის წვენს სვამენ სისხლნაკლულობისას. ნედლი ფოთოლი გამოიყენება ცინგის სამკურნალოდ.

სუფრის ჭარხალი თეთრი

სუფრის ჭარხალი ყვითელი

სუფრის ჭარხალი წითელი

სუძა

ნ. ზეთის პერილა.

სწორი შვრიელა