სამკურნალო მცენარეები
სამკურნალო მცენარეები
სამკურნალო მცენარეების ლექსიკონი-პ
პანტა
Purus communis L
ზმ. რაჭ. პანტა მსხალი; რაჭ., ქვ. იმერ. ჭკუტა-მსხალი; ლეჩხ. ჭკუტა; ზმ. იმერ. ჯარჭი; გურ. კვიჭიჭი, კვიჭიჭი-მსხალი; ინგ. ჭირჭიმა; ჭან. მტკუჲ მცხული; მეგრ. პანტე სხული, კვეტელე სხული; სვან. გოწო ვიცხ.
მსხლის გვარის ველური სახეობები, რომლებიც ჩვეულებრივ იზრდება მეზოფილურ ტყეში, მთის შუა, იშვიათად ზემო სარტყლამდე. ბერყენისაგან განსხვავებით მომრგვალო ან კვერცხისებრი ფოთოლი აქვს, რომლის სიგრძე ოდნავ აღემატება სიგანეს. კავკასიაში 4 სახეობაა გავრცელებული, საქართველოში გვხვდება 2 სახეობა: კავკასიური პანტა (Pyrus caucasica) კავკასიის ფლორის ენდემია, მაგრამ ჩვენში ფართოდ არის გავრცელებული; სწრაფმზარდი ეკლიანი ხეა, მრგვალი ან შებრტყელებულსფეროსებრი ნაყოფი აქვს; იჭმება, ხდიან არაყს, ამზადებენ ძმარს. მერქანი მაღალი ღირსებისაა, იყენებენ მსხლის კულტურის ჯიშების საძირედ. ბალანსას პანტა (Pyrus balansae) უეკლოა, დამახასიათებელია კოლხეთისათვის. ნაყოფი შეიცავს შაქარს, ორგანულ მჟავებს, პექტინურ და მთრიმლავ ნივთიერებებს, უჯრედისს, ცილებს, ფიტონციდებს, ფლავონოიდებს, ვაშლის, ლიმონის და სხვა მჟავეებს, ჰიდროქინონს, კაროტონოიდებს, ანტიციანებს, სორბიტს, კატეხინებს, ზეთს, ვიტამინ С-სა და D-ს, მიკროელემენტებს. პანტა შარდმდენი, სიცხისდამწევი, ტკივილგამაყუჩებელი, ანტისეპტიკური და შემკვრელი საშუალებაა.
ხალხური მედიცინა იყენებს მის მურაბას, ნამცხვარს, ნახარშს ტუბერკულოზის, სასუნთქი გზების, ციებ-ცხელების, ფაღარათის სამკურნალოდ. მისი პროდუქტი აშუშებს ჭრილობებს, თრიმლავს წყლულებს, აწყნარებს ნაღველს. მის ნახარშს ასმევენ თავის ტკივილის დროსაც.
პარაგვაული ჩაი, მატე
Ilex paraguariensis
(სიტყვა ნასესხებია სამხრეთ ამერიკის ინდიელების ერთ-ერთი ტომის — კეჩუას ენიდან), მარადმწვანე პარაგვაული ჩაის გამხმარი, დაფშვნილი ფოთლები შეიცავს კოფეინს, თეობრომინს, მთრიმლავ ნივთიერებებს, ეთეროვან ზეთებს, A, B, C ვიტამინებს, ლიმონის მჟავასა და სხვა ნივთიერებებს. ამერიკაში მისგან აყენებენ ჩაის მსგავს მატონიზებელ სასმელს, რომელიც ცხიმოვნების წინააღმდეგ გამოიყენენა. არის სუსტი დამამშვიდებელი საშუალება. მატეს ეძახიან იმ ჭურჭელსაც (აკეთებენ გოგრისაგან), რომლიდანაც სვამენ ჩაის და თვითონ ხესაც.
პარნასურა
Parnassia palustris
მრავალწლოვანი ბალახოვანი მცენარე 5 -დან 40 სმ-დე სიმაღლისა; მოკლე ფესვებით, რომლებიდანაც ამოდის ფურცლოვანი როზეტა და ერთფოთლიანი ღერო წვეროში ყვავილით. ყვავილები ორსქესა, თეთრი ან ვარდიფერი. ნაყოფი კოლოფია. მთრიმლავ ნივთიერებებთან ერთად უნდა შეიცავდეს სხვა აქტიურ ნივთიერებებსაც. კარგად არ არის შესწავლილი. იგი აუმჯობესებს გულისცემას, ამშვიდებს ნერვებს, ეხმარება ეპილეფსიით დაავადებულებს. მისი მთავარი დამსახურებაა, რომ ხსნის ჩაკეტილ თირკმელს, ნაღველმდენ გზებსა და ხელს უწყობს საკვების მონელებას.
პასიფლორა
Passiflora incarnata
ვნების ყვავილი, მცენარეთა გვარი პასიფლორასებრთა ოჯახისა. მცოცავი ბუჩქები და ბალახებია. პასიფლორას 400-ზე მეტი სახეობა გავრცელებულია ამერიკის, აზიისა და ავსტრალიის ტროპიკებსა და სუბტროპიკებში. ზოგიერთი სახეობის (Passiflora edulis) ნაყოფი იჭმება. სამხრეთამერიკული ცისფერი პასიფლორა (Passiflora coerulea) დეკორატიულ მცენარედ კულტივირებულია ყირიმსა და კავკასიის შავი ზღვის სანაპიროზე. პასიფლორა შეიცავს ფლავონოიდებს, ქლოროგენულ მჟავას, მალტოლს, ეთერზეთს, ბეტა-კარბოლინის ალკალოიდებს, გლუკოზიდებს, ახდენს სედატიურ და მსუბუქ საძილე ქმედებას ნევრასტენიის, ვეგეტოსისხლძარღვოვანი დისტონიის, ძილის დარღვევის, შეშფოთებული მდგომარეობის, აღგზნებადობის, ნერვული აშლილობის დროს.
პატარძალა
Anchusa officinalis L.
რაჭ., ზმ. იმერ. ძროხიენა.
ორ- ან მრავალწლოვანი უხეშბეწვიანი მცენარე. აქვს 40-100 სმ სიგრძის სწორი, მარტივი ან განტოტვილი ღერო, ოვალური- ან წაგრძელებულ-ლანცეტა ფოთლები და საკმაოდ დიდი მოლურჯო ცისფერი ყვავილები. ნათესების, სათიბისა და საძოვრის სარეველაა. გავრცელებულია ხმელთაშუაზღვისპირეთში და მცირე აზიაში. ყოფილ სსრკ-ში — ევროპის ნაწილის სამხრეთში, კავკასიასა (მათ შორის საქართველოშიც) და შუა აზიაში. აგროვებენ ბალახსა და ფესვებს. ღეროსა და ფოთლებში აღმოჩენილია ტოქსიკური ალკალოიდი და გლიკოალკალოიდი კონსოლიდინი, რომელიც ახდენს ნერვული სისტემის პარალიზებას. მის ნაყენს იყენებენ ასთმის, ტუბერკულოზის, ბრონქიტის, პლევრიტის სამკურნალოდ. კარგი საშუალებაა კბილის ტკივილისა და ჭრილობების შესახორცებლად. მისი გამოყენება დიდ სიფრთხილეს მოითხოვს.
პატისონი, ბრტყელი ყაბაყი
Cucurbita pepo L. Patisson
ერთგვარი გოგრა; ბრტყელი ყაბაყი. ერთწლიანი მცოცავი მცენარე ერთსქესიანი ყვავილებით. გამოიყენება შარდმდენად, ღებინების საწინააღმდეგოდ, ზღვის ავადმყოფობის, დამწვრობების, გამონაყარების, ეგზემების სამკურნალოდ. მდიდარია ვიტამინებით. მისი თესლი ჭიის დამდენი საშუალებაა.
პაჩული
Pogostemon patchouli
მრავალწლოვანი ტროპიკული ბუჩქბალახი ტუჩოსანთა ოჯახისა. ნახევარსფეროს ფორმა აქვს, სიმაღლე 70-100 სმ აღწევს. ახასიათებს მონოპოდიალური დატოტვა. მთავარი ღერო სწორმდგომია, ფოთოლი — კვერცხისებრი, მუქი მწვანე, შიცავს 0,3% ეთერზეთს. მცენარე კარგად იზრდება 20°C-ზე მაღალ ტემპერატურაზე. პაჩულის სამშობლოა ფილიპინის კუნძულები. გავრცელებულია ტროპიკული ჰავის ქვეყნებში. 1939 წლიდან მოჰყავთ აფხაზეთის ზღვისპირა სუბტროპიკულ ზონაში. აქ იგი ერთწლოვანია. ამრავლებენ კალმით. კალამს აფესვიანებენ სათბურში სექტემბერ-ოქტომბერში. სპეციფიკური სურნელებისა და ფიქსატორული თვისებების გამო პარფიუმერიაში იყენებენ. მოსავალს იღებენ ოქტომბერში. მისი ეთერული ზეთი შეიცავს სპირტს, ბულნესენს, ევენგოლს. ტრადიციული ჩინური, მალაური და იაპონური მედიცინა მას იყენებს მასტიმულირებელ, ანტისეპტიკურ და ნაღვლის სამკურნალო საშუალებად. იგი ძირითადი საშუალება იყო გველის ნაკბენისათვის. არომათერაპია იყენებს მის ბაქტეროციდულ და ფუნგიციდურ თვისებებს. იგი გამოიყენება ნერვული, ეგზემების, ჩირქოვანი წყლულების, სოკოების, კანის დაავადებების სამკურნალოდ.
პეკანი
Carya illinoensis, ადრე Carya olivaeformis, Carya pecan
კაკლისებრთა ოჯახის ხე 50 მ-მდე სიმაღლისა; დიამეტრი 2-2,5 მ. აქვს კენტფრთისებრი ფოთლები. ნაყოფი კურკიანასებრია („კაკალი“). თესლი იჭმება, შეიცავს ზეთს. ბუნებრივად იზრდება ჩრდილოეთი ამერიკის ტყეებში. ძველთაგანვე ბევრ ქვეყანაშია კულტივირებული. მოჰყავთ კავკასიაში (დასავლეთ საქართველოშიც), იშვიათად უკრაინასა და შუა აზიაში. იგიერთ-ერთი საუკეთესო დიეტური საშუალებაა.
პერილა
Perilla frutescence (L.) Britton
მრავალწლოვანი და გემრიელი მცენარეა. აქვს სტაფილოსერი ფესვი. ძალიან განტოტვილია. აქვს მოზრდილი ფოთლები, წვრლი ნარინჯისფერი ან ყავიფერი თესლები. პერილას თესლი ლინოლის მჟავას წყაროა. იგი გამოიყენება ანთების და ჰიპერტონიის საწინააღმდეგოდ. აქვს ალერგიის საწინააღმდეგო თვისებები. იგი შედის პრეპარატ პერალგინის შედგენილობაში, რომელიც მოქმედებს ჰორმონალურ და ნერვულ სისტემებზე. პერილა შედის სხვა მრავალი წამლის შემადგენლობაშიც.
პერუს ონტკოფა
Physalis
დუდღობო. მცენარეთა გვარი ძაღლყურძენასებრთა ოჯახისა. ტროპიკებსა და სუბტროპიკებში 100-ზე მეტი სახეობაა ცნობილი. უმეტესობა გავრცელებულია ცენტრალურ და ჩრდილოეთ ამერიკის სამხრეთ-აღმოსავლეთ რაიონებში. საქართველოში 4 სახეობაა; მათგან Physalis alkekengi და პერუს ონტკოფა (Physalis peruviana) მრავალწლოვანი მცენარეებია. პირველი ველური მცენარეა. მოთეთრო გვირგვინი და ნაყოფობისას კაშკაშა წითლი ბუშტისებრი ჯამი აქვს, ნაყოფი — ნარინჯისფერი კენკრა; შეიცავს მწარე ნივთიერებას — ფიზალინს, რომელსაც ხალხურ მედიცინაში იყენებენ. მეორე — სქლად შებუსული მცენარეა. აქვს ყვითელი გვირგვინი, გვირგვინის ხახაში კი — მუქი იისფერი ლაქები. ჯამი ნაყოფისას ძალიან გაბერილი და მწვანეა, ნაყოფი — მოყვითალო-მწვანე. გზადმოყოლილი მცენარეა, ნაყოფი იჭმება, დეკორატიულია. Physalis ixocarpa და Physalis angulata — ერთწლოვანებია, ესენიც გზადმოყოლილია. მათი ნაყოფიც იჭმება და დეკორატიულიცაა.
პილპილი
Piper
საბა მგორვალა; გურ., იმერ. გორვალა; ჭან. შეული პიპეჲ.
მცენარეთა გვარი პილპილისებრთა ოჯახისა. მცოცავი ბუჩქები (ლიანები), იშვიათად პატარა ხეები და ბალახებია. 700-მდე (სხვა მონაცემებით 2000-მდე) სახეობა გავრცელებულია ორივე ნახევარსფეროს ტროპიკებში. ყველაზე მნიშვნელოვანი სახეობაა შავი პილპილი (Piper nigrum), რომელიც ბუნებრივად იზრდება ინდოეთსა და სამხრეთ-აღმოსავლეთ რაიონებში. მისი გამხმარი ნაყოფი საუკეთესო სუნელ-სანელებელია (შავი პილპილი); შეიცავს ალკალოიდ პიპერინს და ეთეროვან ზეთებს. საღეჭი პილპილის (Piper betle) ფოთლებისაგან ამზადებენ ბეტელს. პილპილის ბევრ სხვა სახეობასაც (Piper cubeba, Piper longum) იყენებენ სანელებლად, აგრეთვე ამგზნებ ან სამკურნალო მცენარედ. Capsicum annuum L. სამკურნალოდ გამოიყენება ნაყოფი, რომელიც შეიცავს კაპსაიცინს, ზეაქსანტინს, ასკორბინის მჟავას, ანტერაქსამტინს, ეთერულ ზეთს. იყენებენ მის ნაყენს მადის მოსაყვანად, ნევრალგიებისა და რევმატიზმის დროს. მისი ნაყენი შედის მოყინვის საწინააღმდეგო მალამოს შედგენილობაში.
პირშუშხა
Armoracia armoracia. Armoracia rusticana (Lam.) Gaertn.
აჭ. ხარდანი.
მრავალწლოვანი ბალახოვანი მცენარე 50-დან 120 სმ-მდე სიმაღლისა. აქვს დიდი ზომის ფოთლები, ფესვისეული, მოგრძო-ოვალური, დაკბილული. ყვავილები წვრილია. ნაყოფი ღეროები. ყვავილობს ივნის-ივლისში. მნიშვნელოვანი ბაქტერიციდული საშუალებაა, რომელსაც იღებენ ფესვებიდან. იყენებენ ცინგის, სისხლნაკლულობის, ნიკრისის ქარის სამკურნალოდ. არის კარგი ამოსახველებელი საშუალება. პირშუშხა ავლენს ძლიერ ანტიმიკრობულ თვისებებს, ამიტომ მისი წყალთან ნაყენი გამოიყენება სავლებად ანგინის, კბილის ტკივილის დროს და კომპრესებისათვის. იგი აქრობს ლაქებსა და დაწვრობას.
პირწმინდა
Ajuga laxmanii
მესხ. ბუხახი; იმერ., ლეჩხ. ღორიჭაკუნტელი; გურ. ღორიშარაშელა, ღორისაჩეჩელა; მეგრ. ჩეიშელე, ცეიშარე, ცეეშელა, ცეშალე, თვათვი.
მრავალწლოვანი ბალახოვანი მცენარე მსხვილი განტოტვილი ფესვით და მრავალრიცხოვანი სწორმდგომი ღეროებით. ღეროები ოთხკუთხაა, ბეწვიანი, დაფარულია ხშრი ფოთლებით. ფოთლები წყვილ-წყვილადაა მოთავსებული ფოთლების უბეებში. ნაყოფი კაკალია, ყვითელ-რუხი. მწიფდება ივლის-აგვისტოში. აგროვებენ ყვავილობის პერიოდში. ქიმიური შედგენილობა შეუსწავლელია. იყენებენ მუცლის ტკივილების და გაციების შემთხვევაში.
პოეტური ნარგიზი
Narcissus poeticus
ბალახოვანი მცენარე ამარილისისებრთა ოჯახისა. იზრდება ევროპაში, ხმელთაშუაზღვისპირეთში, წინა და შუა აზიაში. ნარგიზი ადრემოყვავილე მრავალწლოვანი ბოლქვიანი მცენარეა. ბოლქვი დაფარულია მოყავისფრო ქერცლებით. უფოთლო საყვავილე ღეროზე ერთი ან რამდენიმე თეთრი ან ყვითელი ყვავილი აქვს. ყვავილის რაოდენობის, ყვავილისაფრის სიგრძისა და შეფერვის მიხედვით იყოფა რამდენიმე საბაღე ჯიშად. დეკორატიულია, იყენებენ ბაღ-პარკების გასაფორმებლად და ასაჭრელ მასალად. ნარგიზის ზოგიერთი სახეობის ყვავილი შეიცავს ეთეროვან ზეთს, ბოლქვი — ალკალოიდებს. აქვს მაჰიპნოზებელი, დამამაშვიდებელი თვისებები. გამოიყენება ძლიერი აღგზნების, ისტერიების, აფროდიზიაკის შემთხვევებში.
პომიდორი
Lycopersicon
კახ. რუსული ბადრიჯანი, წითელი ბადრიჯანი; გურ., იმერ. პატრიჟანი; გურ. ოქროვაშლა; მესხ. პატლიჯანი; მეგრ. პამინდორი, პამანდური; სვან. პატრაჯ.
ერთ- ან მრავალწლოვანი (ტროპიკებში) ბალახოვანი და ბუჩქბალახოვანი მცენარის გვარი ძაღლყურძენასებრთა ოჯახისა. ველური ფორმები ნაპოვნია პერუში, ვესტინდოეთში, ეკვადორში, ჩილეში, კანარის კუნძულებზე, ფილიპინებზე. სამშობლოა სამხრეთი ამერიკა. ევროპაში გავრცელდა XVI საუკუნიდან, საქართველოში ცნობილია XVIII საუკუნის II ნახევრიდან. მის აღსანიშნავად ხმარობენ აგრეთვე სიტყვა „ტომატს“. საქართველოში ყველგან მოჰყავთ ზღვის დონიდან 1700 მ-მდე. პომიდვრის გვარში 3 სახეობაა: Lycopersicon peruvianum, Lycopersicon hirsutum და ჩვეულებრივი პომიდორი (Lycopersicon esculentum), რომელშიც 2000-მდე ჯიში და ფორმაა. ჩვეულებრივი პომიდორი ერთწლოვანია, ღერო ჩამწოლი ან სწორმდგომია, სიმაღლით 0,2-3,0 მ, შიშველი ან ოდნავ შებუსული; ფოთოლი კენტფრთართულია; ყვავილედი — მტევანი; ყვავილი — წვრილი, საშუალო ან მსხვილი, ყვითელი, სხვადასხვა ელფერი დაჰკრავს. უმეტესად თვითდამმტვერავია. ნაყოფი — წვნიანი, ორ- ან მრავალბუდიანი, მრგვალი, მობრტყო-მრგვალი, ბრტყელი, ელიფსური, წაგრძელებულ-ოვალური, ქლიავისებრი და მსხლისებრი. ნაყოფი წითელი, ვარდისფერი და სხვადასხვა ინტენსივობის ყვითელი ფერისაა, მისი მასაა 20-დან 900გ-მდე და მეტიც. სიმწიფეში შედის აღმოცენებიდან 80-140 დღეში. ნაყოფი შეიცავს მშრალ ნივთიერებას, მათ შორის შაქარს (მონოზებს), ორგანულ მჟავებს, ცელულოზას, პექტინოვან ნივთიერებას, ნატრიუმს, კალიუმს, კალციუმს, მაგნიუმს, რკინას, სპილენძს, ფოსფორს, გოგირდს, ქლორს, მანგანუმს, B1, B2, PP, C ვიტამინებს, კაროტინს და სხვა ნივთიერებებს. იყენებენ კულინარიაში ნედლად და გადამუშავებულს. პომიდორი ავლენს ანტიმიკრობულ, ქსოვილაღმდგენ, ათეროსკლეროზის საწინააღმდეგო თვისებებს, არეგულირებს ნივთიერებათა ცვლას, აძლიერებს თირკმლის მუშაობას და სასქესო ორგანოების ფუნქციას. ხალხურ მედიცინაში იყენებენ ავიტამინოზის სამკურნალოდ. გარეგანად იდებენ ჩირქოვან ჭრილობებზე. ბრიტანელმა მეცნიერებმა აღმოაჩინეს, რომ პომიდორი და აგრეთვე ის პროდუქტები, რომელთა შემადგენლობაშიც ის შედის, ზრდის კანის მდგრადობას მზის დამწვრობისა და ნაოჭების მიმართ.
მეცნიერების აზრით, კანის დამცველობითი თვისებების გამაძლიერებელ კომპონენტად ითვლება ანტიოქსიდანტი ლიკოპინი. მისი კონცენტრაცია მნიშვნელოვნად იზრდება თერმული დამუშავების შედეგად. ექსპერიმენტი ადასტურებს ამ თეორიას, ვინაიდან პომიდორი, რომელიც ტომატ-პასტის მოსამზადებლად გამოიყენება და რომელსაც ექსპერიმენტის მონაწილეები ღებულობდნენ, დიდხანს იხარშება.
პრასა
Allium porrum
იმერ. პრასი; ჭან. პრასკია, ჭიჭამი; მეგრ. პურასქია.
ორწლოვანი მცენარე. მეორე წელს ყვავილობს და კარგავს ბევრ თვისებას. აქვს ოდნავ გაბერილი ფესვი, რომელზედაც ამოდის ერთმანეთთან მჭიდროდ მიკრული გრძელი ფოთლები. ფოთლის ფირფიტები ბრტყელია და წარმოსახვით ღერძთან ქმნის კუთხეს, საყვავილე ისარი ვითარდება მხოლოდ მეორე წელს. ის გრძელია და ქმნის მრგვალ ქოლგა-ყვავილედს. ყვავილები წვრილია, ფერი იასამნისფრიდან იისფრამდე იცვლება. სამკურნალოდ იყენებენ პრასის ცრუ-ღერძს. იგი შეიცავს მშრალ ნივთიერებებს. მათ შორის შაქარს, ცილას, ასკორბინის მჟავას, კაროტინს. იგი აძლიერებს ნივთიერებათა ცვლას და მადას, აუმჯობესებს ღვიძლის მუშაობას. აქვს შარდმდენი თვისება. ეწინააღმდეგება სკლეროზს. იყენებენ ნიკრისის ქარის, ცინგის, რევმატიზმის, შარდკენჭოვანი დაავადების, სიმსუქნის, ფსიკიკური და ფიზიკური გადაღლილობის სამკურნალოდ. ნედლი სახით რეკომენდებულია კუჭის და თორმეტგოჯა ნაწლავის ანთებითი პროცესების სამკურნალოდ.
პუერარია, კუძუ
Pueraria Mirifica
მრავალწლოვანი ხვიარა მცენარე (ლიანა) პარკოსანთა ოჯახისა; ხარობს სამხრეთ და აღმოსავლეთ აზიაში და სხვ.; მისი ერთ-ერთი სახეობა (კუძუ), როგორც ნიადაგის კარგი დამამაგრებელი, მოჰყავთ ჩვენშიც, შავი ზღვის სანაპიროზე [შვეიცარიელი ბოტანიკოსის მ. პუერარის (Puerari) გვარის მიხედვით]. სამკურნალოდ გამოიყენება Pueraria Mirifica , რომელიც ტაილანდში ცნობილია თეთრი კვაო კრუას სახელით. მისი მიწისქვეშა ბოლქვი აგროვებს ფიტოესტეროგენებს, რომლებიც შეიცავენ იზოფლავონებს. ამის გამო მას აქვს მაღალი ესტროგენური აქტივობა. მისი ძირითადი თვისებაა ჰორმონალური ბალანსის დაცვა ორგანიზმში.
შემოგვიერთდი ფეისბუკზე