სამკურნალო მცენარეების ლექსიკონი-დ

დათვიმარწყვა

psoralea acaulis

ოკრ. გველიმარწყვა; ლეჩხ. ორჟამო; გურ. ჯიგლიგა; სვან. ცხეკიშ პირპილ.

მრავალწლიანი სამკურნალო მცენარეა, სწორმდგომი, კარგად დატოტვილი, ოდნავ ხისებრი ღერძით. იზრდება 70-130 სმ. ფოთლები მომრგვალო - ოვალური. ყვავილები შეკრულია ფუნჯებად, მოთეთრო-ლილისფერია. ნაყოფი კაკალისმაგვარი პარკია, ერთთესლა. მისი ფესვები და ნაყოფი შეიცავს ორ ფუროკუმარინს -პსორალენსა და იზოპსორალენს. მათგან მიღებული არომატული ფხვნილი, რომელიც სხვადასხვა დოზით იხსნება წყალში, სპირტში და ქლოროფორმში, ენიშნება მოზრდილ ადამიანებს. იყენებენ დეპიგმენტირებული ან დაცვენილი თმების ადგილას.

დათვისთხილა

Corylus iberica

ქართლ. დათვისთხილა; ინგ. ტყიურა თხილ; მეგრ. ტყარ თხირი.

imagelargehქართული თხილი, ტანმაღალი ხე თხილისებრთა ოჯახისა. აქვს მუქი რუხი კორპიანი ქერქი, გრძელყუნწიანი ფოთლები. გავრცელებულია ირანში, ბალკანეთის ნახევარკუნძულსა და მცირე აზიაში. საქართველოში უფრო ხშირად მთის შუა სარტყლის ფართოფოთლოვან ტყეებში გვხვდება, ზღვის დონიდან 800-1600 მ-მდე. ჩრდილის ამტანი, სითბოს მოყვარული და ქარგამძლეა. იზრდება ტყის ყომრალ ნიადაგზე. მის წვრილშრიანსა და მოწითალო მერქანს ავეჯისა და სახარატო ნაკეთობისათვის იყენებენ ნაყოფის გული გემრიელია, მაგრამ კერკეტია და ამის გამო ნაკლებად იყენებენ. ნაყოფი შეიცავს ცხიმს, ცილებს, სახაროზას, В და Е ჯგუფის ვიტამინებს, რკინის მარილებს. საკვებად გამოიყენება უმი თხილი. მისი ტოტების გამოხარშვის შედეგად მიღებულ სითხეს იყენებენ ეკზემისა და კანის სხვა დაავადებების სამკურნალოდ. ტანინის შემცველობის გამო შეიძლება მისი სათრიმლავად გამოყენებაც.

დათვის კანაფი

datisca cannabina

ქიზიყ. სისვი; იმერ., რაჭ., ლეჩხ. არდაკანაფი; ინგ. სუს; აჭ. კანაფურა, დათვაკანაფა, საყვითლე ბალახი, სიყვითლის წამალი; სვან. მელელქანოოლ, ქანაშ–ბიჭ.

მრავალწლიანი ორსახლიანი მცენარე 60-250 სმ სიმაღლისა, კარგად განვითარებული ფესვით, სწორი და შიშველი ღეროებით. აქვს მოზრდილი, მორიგეობითი ფოთლები. მუქი, უგვირგვინო ყვავილები. ნაყოფი კოლოფია. ყვავილობს ივნის-ივლისში. მიწისზედა ნაწილი შეიცავს ტრიტერპენიდებს, ოლეინის მჟავას, სტეროიდებს, ფლავონოიდებს, ალკალოდებს, ორგანულ მჟავებს, მთრიმლავ ნივთიერებებს. მცენარე ძირითადად ხასიათდება ნაღველმდენი და ანთების საწინააღმდეგო თვისებებით. მისგან მიღებული პრეპარატი ხასიათდება სპაზმოლიტური თვისებებით, ჰკურნავს წყლულებს, კუჭ-ნაწლავს, ნაღველმდენ გზებს, არეგულირებს ნაღვლიანობას.

დათვის კენკრა

Arctostaphylos uva ursi

დათვის კენკრა მრავალწლოვანი მარადმწვან, მიწაზე გართხმული მცირე ზომის ბუჩქია. ცენტრალური ღერო ძალზე მოკლეა და დაფარულია ცვენადი ფოთლებითა და ტოტებით. ამ ღეროდან ყველა მიმართულებითგამოდის 2 მ-მდე სიგრძის ღეროები, რომლებიც ჩაფესვიანებულია. ჩაფესვიანებული ღეროდან ვითარდება სწორმდგომი შეფოთლილი ყლორტები, რომელთა სიმაღლე 10-15სმ-ია..

ახალგაზრდა ღეროები მწვანე ან მომწვანო მურა შეფერილობისაა. მრავალწლიანი ძველი ღეროები დაფარულია მრავალშრიანი მუქი მურა ქერქით, რომელიც იოლად ცილდება. ფოთლები მორიგეობითია, კანიანი, გლუვი, კიდემთლიანი, უკუკვერცხისებური. ფოთლის სიგრძე 1-2,2სმ-ია, სიგანე 0,5-1,2 სმ. ყუნწთან შევიწროებულია. ფოთოლი ზემოდან მუქი-მწვანეა, ქვემოდან უფრო ღიაა, მბზინავი; ფოთლის ორივე მხარეზე შესამჩნევია დაძარღვა. ახალგაზრდა ფოთლები მკრთალია, უფრო ნაზია და თხელი, ვიდრე ძველი ფოთლები; კიდეებთან შებუსულია. ყუნწი მოკლეა. ყვავილები ოვალურია, მკრთალი. ნაყოფი კენკრისებყურია, წითელი. დათვის კენკრა წითელ მოცვს ჩამოჰგავს. მცენარე შეიცავს გლიკოზიდ არბუტინს, ფლავონოიდებს, მეთილარბუტინს, თავისუფალ ჰიდროქინონს, მთრიმლავ ნივთიერებებს, ჭიანჭველის და ურსოლის მჟავებს, ელაგოტანინს, გალოტანინს, ასევე მღებავ ნივთიერებებს, ეთერზეთს, უვაოლს, გიპეროზიდს, კვერცეტინს, იზოკვერციტრინს, ასკორბინის მჟავას. მისი სამკურნალო ქმედება დამყარებულია მჟავისა და ფერმენტების მოქმედებით არბუტინის დაშლაზე, რის შედეგაც მიიღება გლუკოზა და ჰიდროქინონი. ისინი გამოიყოფა თირკმელებით და ავლენს ანტისეპტიკურ და სადეზინფექციო მოქმედებას. არბუტინი ავლენს სუსტ შარდმდენ მოქმედებას. დათვისკენკრას ფოთლებს ახასიათებთ შარდმდენი, შემკვრელი და ბაქტერიოციდული თვისებები. მას იყენებენ თირკმლისა და საშარდე გზების დაავადებათა სამკურნალოდ, ცისტიტების დროს. დათვისკენკრას ფოთოლი შედის შარდმდენი ნაკრებების შემადგენლობაში.

დათვის ყურძენი

actaea spicata

Actaea spicataსაშუალო სიმაღლის (50-60 სმ) ბალახოვანი მცენარე, ორმაგი ან სამმაგი მოზრდილი, კბილანა, თანამიმდევრული ფოთლებით. აქვს წვრილი ყვავილები, წვნიანი მრგვალი ნაყოფი. ხარობს მთიან რაიონებში. ქიმიური შემადგენლობა უცნობია. მისი ფესვების ნაყენს იყენებენ კბილის ტკივილისას, ასთმისას, რევმატიზმისა და ისტერიის შემთხვევაში. ხმელი ფესვების მარცვლებს ურევენ ვაზელინში და იყენებენ კანის დაავადებების სამკურნალოდ.

დამასკური ვარდი

Rosa damascena

ერ. თვის ვარდი.

ვარდი ეთერზეთოვანი, მცენარეთა ჯგუფი ვარდისებრთა ოჯახისა. გავრცელებული სახეობებია: დამასკური, ფრანგული — Rosa gallica და ასფურცელა — Rosa centifolia. მრავალწლოვანი ეთერზეთოვანი ვარდის ბუჩქის სიმაღლე 1,5 მ-ზე მეტია. ღერო ეკლიანია, ფოთოლი რთული, კენტფრთისებრი, 5—7 ფოთოლაკიანი. ყვავილი ბუთხუზაა, ვარდისფერი, თეთრი ან წითელი, შეკრებილია ქოლგისებრ ყვავილედად. სამშობლოდ ირანს მიიჩნევენ. გავრცელებულია მსოფლიოს მრავალ ქვეყანაში. ყვავილისაგან იღებენ ეთეროვან ზეთს, რომელსაც იყენებენ პარფიუმერიაში, კოსმეტიკაში, კვების მწერველობასა და მედიცინაში. ზეთი ხასიათდება სპაზმოლიტური, ნაღველმდენი და ბაქტეროციდული ქმედებებით. არის ანთების საწინააღმდეგო საშუალება აბსცესის დროს. იყენებენ ღვიძლის, ნაღველმდენი გზების, შარდკენჭოვანი დაავადებისა და ბრონქეალური ასთმის სამკურნალოდ.

დამასკური სოინჯი

Nigella damascena L.

ერთწლოვანი ბალახოვანი მცენარე 20-50 სმ სიმაღლისა, სწორი, გრანულირებული და იისფერი ღეროთი. აქვს მაგარი, დანაწევრებული ფოთლები, სამკუთხა თესლები. გავრცელებულია ევროპასა და დასავლეთ საქართველოში. სამკურნალოდ გამოიყენება თესლი, რომელიც შეიცავს ალკალოიდებს, ეთერულ ზეთს, ნახშირბადებს, სტეროიდებს, მაკრო და მიკროელემენტებს. გამოიყენება საკვებგადამამუშავებელი ტრაქტის დარღვევებისას როგორც შარდმდენი და მენსტრუაციის დროს, როგორც მარეგულირებელი.

დანდური

Portulaca oleracea L.

ქიზყ. კატკატო; ჯავახ., მესხ., რაჭ., ლეჩხ., ზემ. იმერ. მსუქანა; ქვემ. იმერ. კერატა; გურ. უკვდავა; ჩ. ინგ. დანდრანუკა; მეგრ. ვაღურია, უღურალე.

ბოსტნის დანდური ერთწლოვანი მცენარეა ხორციანი ღეროთი და ფოთლებით. ღერო გართხმული ან წამოწეულია, დატოტვილი. ყვავილები კაშკაშა ყვითელია. განეკუთვნება სინათლისმოყვარულ მცენარეებს. შეიცავს დიდი რაოდენობით ვიტამინ С-ს. ფოთლებსა და ღეროებს იყენებენ თვალების სამკურნალოდ და ჭიის დამდენად. ხალხური მედიცინა იყენებს თირკმლების, ღვიძლის, შარდის ბუშტის, მეტეორიზმის და უძილობის სამკურნალოდ. ნაყენი შარდმდენია. ჩინური მედიცინა იყენებს ვენერიული დაავადებების, დიზენტერიის, არტრიტების, დამბლის, შხამიანი ნაკბენების სამკურნალოდ.

დარიჩინის ხე

Cinnamomum zeylanicum

ჩ. კინამო

ხე ან ბუჩქია. მიეკუთვნება დაფნისებრთა ოჯახს. მარადმწვანე მცენარეა. ფოთლები ტყავისებრია. ყვავილები საგველა ყვავილედებშია შეკრებილი. გავრცელებულია ტროპიკებში. სამკურნალოდ გამოიყენება ქერქი. ხელს უწყობს სისხლის მიმოქცევას, საჭმლის გადამუშავებას, სასუნთქი გზების მუშაობას, შარდის გამოყოფას. არის სტიმულატორი, ამოსახველებელი, გამაყუჩებელი საშუალება. იხმარეა გრიპის შემთხვევაშიც.

დარფილფილი

Piper longum

ერ. დარუპილპილი.

გრძელი წიწაკა. წიწაკის ამ სახეობას ფართოდ იყენებენ აღმოსავლურ მედიცინაში. პიპერინისა და პიპერლომგუმინინის შემცველობის გამო ის ძლიერი ანტისეპტიკური საშუალებაა, რომელიც ებრძვის ბაქტერიებისა და სოკოების მოქმედებას; აძლიერებს კუჭ-ნაწლავის ტრაქტს, აუმჯობესებს მადას, აქრობს ნაღვლის გემოს და ღებინების შეგრძნებას. ცნობილია, როგორც ტვინისა და სასქესო ორგანოების მასტიმულირებელი.

დასავლური ტუია

Thuja occidentalis

20 მეტრამდე სიმაღლის ხე. აქვს ნაზი ქერქი, მწვანე ყლორტები, მუქი მწვანე ხავსი, კვერცხისებური გირჩები. მისი, როგორც სამკურნალო მცენარის, ძირითადი სამოქმედო სფეროა შარდსასქესო ორგანოები, სწორი ნაწლავი, კანი. ის იწვევს ჩირქოვანი შარდის გამოყოფას, სასქესო ორგანოში ლორწოვანი გარსის წვას. მოქმედებს ტუბერკულოზზე, წყლულებზე, სიმსივნეებზე. ფართოდ იყენებენ ჰომეოპათიაში.

დასტამბო

Cucumis cantalupensis

ქიზყ. დანტაბო, დაჰტამბო; იმერ. პუმპულა; ინგ. დესტამბუ; ერ. ნესვპუმპულა.

ერთწლოვანი ბალახოვანი მცენარის Cucumis-ის გვარი გოგრისებრთა ოჯახისა. აქვს მომრგვალო-დაკურთხული ღერო, გრძელყუნწიანი და მსხვილი ფოთოლი, ცალსქესიანი, ზოგჯერ ორსქესიანი ყვავილი. ნაყოფი მრავალთესლიანი გოგრულაა, რომელსაც სხვადასხვა ფორმა აქვს. ნესვის სამშობლოდ ითვლება შუა და მცირე აზია. სითბოს მოყვარული მცენარეა, უძლებს გვალვას. კარგად ხარობს 25-30°C ტემპერატურაზე. ნაყოფი ძვირფასი საკვები და დიეტური პროდუქტია. დიდი რაოდენობით შეიცავს შაქარს, C ვიტამინს, კაროტინს, პექტინოვან ნივთიერებას და მინერალურ მარილებს. იყენებენ ნედლად, აგრეთვე შემჭკნარსა და გამხმარს. მისგან ამზადებენ ხილფაფას, მურაბას, ცუკატს, მარმელადსა და სხვას.

დასტამბოს (ისე,როგორც ნესვის სხვა ჯიშებს) ნედლად იყენებენ ბრონქიტის, ტუბერკულოზის, სასუნთქი გზების, ნერვულ-ტროფიული პროცესების სამკურნალოდ. იგი არეგულირებს კუჭ-ნაწლავის მუშაობას, აწესრიგებს სისხლის რაოდენობას, კურნავს სისხლ-ძარღვთა დაავადებებს, ღვიძლსა და თირკმლებს, თუმცა აქვს უკუქმედება შაქრიან დიაბეტზე და დისპერსიაზე.

დაფნა, კეთილშობილი დაფნა

Laurus

საბა. დაფნი, რაფინდი; ჭან. დეფნე; მეგრ. დაფი.

მცენარეთა გვარი დაფნისებრთა ოჯახისა. მარადმწვანე ხეშეშ-ფოთლოვანი ორსახლიანი ხეები ან ბუჩქებია. აქვს ქოლგისებრ ყვავილედად შეკრებილი მომწვანო-ყვითელი ყვავილები, მოლურჯო-შავი კურკიანი ნაყოფი. შეიცავს 2 სახეობას, რომლებიც გავრცელებულია ხმელთაშუაზღვისპირეთში: კეთილშობილი (ჩვეულებრივი) დაფნა (Laurus nobilis) ტანდაბალი, 2-12 (ზოგჯერ 20 მ-მდე სიმაღლის ხე ან ბუჩქია. ველურად იზრდება (ან გაველურებულია) კოლხეთსა და სამხრეთ ყირიმში, ზღვის დონიდან მ-მდე სიმაღლეზე, სუბტროპიკული ტენიანი და მშრალი ჰავის პირობებში, ჩვეულებრივ კირქვიან ნიადაგზე. ზოგჯერ ქმნის წმინდა კორომს. კულტივირებულია სამხრეთ ევროპაში, ჩრდილოეთ ამერიკაში, საქართველოში (ძირითადად კოლხეთში, სადაც გაშენებულია დაფნის პლანტაციები) და სამხრეთ ყირიმში. გვალვაგამძლეა. კარგად ხარობს ნეშომპალაკარბონატულ დაწრეტილ ნიადაგზე და ვერ იტანს მის დამლაშებას. სინათლის. უძლებს - 16-17°-მდე ყინვას. მრავლდება თესლით, კალმით (სათბურში) და გადაწვენით (ზაფხულში). ხმარობენ სუნელ-სანელებლად. საკონდიტრო და საკონსერვო მრეწველობასა და კულინარიაში. მისი ნაყოფის ზეთი სამკურნალოა და იყენებენ მალამოებში რევმატიზმის, დამბლის, გაციებითი დაავადების, სიმსივნეების სამკურნალოდ, ნერვული სისტემის გასამაგრებლად. დაფნის პრეპარატები გამოიყენება ანთების საწინააღმდეგოდ, ამოსახველებლად, შარდმდენად.

დაჯირა

Salvia verticillata L.

ქართლ. შავბალახი; კახ. დაჯორა; მოხევ. ნეხვაბალახა; მესხ., ჯავახ. შავტრაკა; რაჭ. ყვანჩალა; ლეჩხ. პურშო, პურშუე; სვან. პიშვ.

20-დან 100 სმ-მდე სიმაღლის მრავალწლოვანი ბალახოვანი მცენარე. აქვს ძლიერი ფესვი, მარტივი ან განტოტვილი ღერო. ფოთლები გულისებურია. ყვავილები ლილისფერი ან ვარდისფერი, წვრილი. ყვავილობს ივლისში. კარგი თავლოვანაა. გამოიყენება კოსმეტიკასა და მედიცინაში. იგი ამცირებს შარდის გამოყოფას, არის შემკვრელი საშუალება, ხასიათდება ანთების საწინააღმდეგო და მადეზინფიცირებელი თვისებებით. მისი ფოთლების წყალთან ნაყენი გამოიყენება გაციებისა და ფაღარათის სამკურნალოდ; მას სვამენ მომეტებული ოფლიანობისას; აგრეთვე, ბავშვების ძუძუსგან მოსაშორებლად. იყენებენ სავლებად ანგინისა და პირის ღრუს დაავადებებისას, კომპრესებისა და ჭრილობების მოსაშუშებლად.

დედაფუტკარა

Stachys

მცენარეთა გვარი ტუჩოსანთა ოჯახისა. ერთწლოვანი და მრავალწლოვანი ბალახებია. აქვთ მორიგეობით განლაგებული ფოთლები, რთული, თავთავისებრ ყვავილებად შეკრებილი ყვავილები. ცნობილია 200-მდე სახეობა, რომელიც გავრცელებულია მთელ მსოფლიოში. საქართველოში 16 სახეობაა, მ. შ. ფართოდაა გავრცელებული Stachys sylvytica (თაფლოვანი და საღებავი მცენარე), Stachys germanica (თაფლოვანი და ეთერზეთოვანი მცენარე), Stachys annya (ნათესების სარეველა) და სხვა. Stachys fruticulosa კავკასიის ენდემია; საქართველოში იზრდება ქართლისა და კახეთის მშრალ თიხნარ, ხშირად ოდნავ დამლაშებულ ფერდობებზე. შეიცავს ეთერზეთებს, ალკალოიდებს, ვიტამინებს, ფენოლკარბონის მჟავას, ფისებს, ქოლინს, მარილებსა და ნახშირწყლებს. ხმარობენ გონეკოლოგიაში, საშვილოსნოდან სისხლდენის, სისხლის ამოხველების დროს. მისი სპირტიანი ნაყენები დამამშვიდებლად მოქმედებს ნერვულ სისტემაზე. აქვს კრუნჩხვების საწინააღმდეგო მოქმედება.

დედოფლისთითა

Veronica Officinalis

ქვემ. იმერ. ზორტა; გურ. ონჯახუა; აჭ. ნაღრძობის ბალახი.

მრავალწლიანი მხოხავფესვურიანი ბალახია. ღერო მწოლარეა ან ოდნავ წამოწეული. მიწასთან შეხების ადგილებში დამატებით ფესვებს ივითარებს. სიგრძით 15-30 სმ-ს აღწევს. მოკლეყუნწიანი ფოთლები ნაპირებში დაკბილულია და მოპირდაპირედაა განლაგებული. კენწრულ მტევნებად შეკრებილი მკრთალი ცისფერი ყვავილები ამოსულია კენწეროსთან ახლომყოფი ფოთლების იღლიებიდან. ყვავილობს მაისიდან, სექტემბრამდე. ნაყოფი სამკუთხა უკუკვერცხისებრი ფორმისაა, წაკვეთილი თავით. გვხვდება უმეტესად წიწვოვან ტყეებში. ხალხურ მედიცინაში იყენებენ ჭრილობების შეხორცების დასაჩქარებლად, საშარდე ბუშტის ტკივილის, სისხლდენისა და გაციების დროს; აადვილებს ნახველის ამოღებას; იყენებენ ასთმისა და ანგინის დროს; გამონაყარისა და ფურუნკულების სამკურნალოდ, შარდდამდენ საშუალებად თირკმლებისა და საშარდე ბუშტის კენჭოვანი დაავადების დროს. სპირტიან ნაყენს ხალხური მედიცინა ეგზემისა და ქერტლის სამკურნალოდ იყენებს. გამონაყრების, ეგზემისა და სიყვითლის სამკურნალოდ იხმარება ნახარში, რომლის შემადგენლობაში შედის დედოფლისთითა, სამფერა ია და ორკბილა, გარეგანად გამოიყენება დედოფლისთითას სპირტიანი ნაყენი.

დედოფლის ყვავილი

Tropaeolum majus L.

25-100 სმ სიმაღლის ბალახოვანი მცენარე გრძელჯამიანი, მომრგვალო ფოთლებით და არათანაბარი ყვავილებით. ყვავილები მსხვილია, ნარინჯისფერი ან ცეცხლოვანი წითელი. ნაყოფი სამთესლიანია. ყვავილობს შემოდგომით. შეიცავს ვიტამინ С-ს და კაროტინს. ახასიათებს ცინგის საწინააღმდეგო, შარდმდენი და სისხლგამწმენდი თვისებები, აძლიერებს გულის შევიწროვებას, სისხლდენას ძარღვებში, აუმჯობესებს სტენოკარდიით დაავედებულთა მდგომარეობას. იღებენ ნახარშს, თაფლში გაზავებულს, რომელსაც იყენებენ პირში სავლებად. ნაყენს ხმარობენ ბრონქიტის, ჰიპერტონიის, სურავანდის, სისხლნაკლებობის, ნაღველკენჭოვანი დაავადებების სამკურნალოდ. წვენს იყენებენ თმის შესაზელად.

დევისპირა

Linaria vulgaris Miil

ქართლ. ძაღლისპირა; კახ. ლომის ყბა, შაშვისპირა, შაშვის ყბა; მეგრ. ჯოღორიში დუდი.

30-50 სმ სიმაღლის მრავალწლოვანი მცენარე. აქვს სწორი ღერო ნარინჯისფერი ყვავილებით, სუპროტული, ხაზოვანი, ლანცეტური ფოთლებით. ასდის თავისებური სურნელი. ყვავილობს სექტემბრის ბოლოს. შეიცავს ლიმონის, ჭიანჭველას, ვაშლისა და ძმრის მჟავებს, გლიკოზიდებს - ლინარინს, საპონინს, ლინარიზინს, კაროტინს, ვიტამინ C-ს, პექტინურ, მთრიმლავ და სხვა ნივთიერებებს, ალკალოიდებს.

სამკურნალოდ მხოლოდ ხალხური მედიცინა იყენებს. მის წყალში ნაყენს ხმარობენ თვალის ანთების დროს. სვამენ ღვიძლისა და სწორი ნაწლავის, თირკმლების, სიყვითლის, სუნთქვის გახშირების, წყლისას და თავის ტკივილის სამკურნალოდ. გარეგანად იყენებენ კანის დაავადებების მოსარჩენად.

დეზურა

Delphinium dictyocarpum

მრავალწლოვანი ბალახოვანი მცენარე სწორმდგომი ღეროთი. იზრდება 100 სმ-მდე. აქვს თირკმლისებური ფოთლები; ზიგომორფული ყვითელი ყვავილები. ყვავილობს ზაფხულში. სამკურნალოდ აგროვებენ ღეროების ზედა ნაწილს. ბუტონიზაციის პერიოდში მცენარე შეიცავს ალკალოიდებს, კონდელფინს. ალკალოიდებს იყენებენ ანთების საწინააღმდეგოდ, ნაღველმდენად, გასაყუჩებლად, მიკრობების საწინააღმდეგოდ. ხმარობენ კუნთების ტონუსის დასაწევად, კბილის ტკივილის გასაყუჩებლად, სახსარკუნთოვანი სისტემის სამკურნალოდ. საერთოდ, მცენარე შხამიანია.

დეკა

Rhododendron caucasicum

იმერ., გურ. შქერი, შკერი: მეგრ. ხვამცა. ხვანცა; სვან. ზიშაორა.

მანანასებრთა ოჯახის მარადმწავნე ბუჩქია. ყვავილის შეფერილობით განარჩევენ რამდენიმე სახესხვაობას. სიმაღლით 1-1,5 მეტრს აღწევს. ფოთლები მოგრძო ფორმისაა, ტყავისებრი. ქვედა მხარეს მოკლე ბუსუსები აქვს. ყვავილები ზარის ფორმისაა, ფერად ყვითელი ან თეთრი, ზოგჯერ მოვარდისფრო. ნაყოფი ხუთბუდიანი კოლოფია. გავრცელებულია სუბალპურ და ალპურ ზონებში. გვხვდება ხშირ დეკიანებად ქვეტყის სახით. ფოთოლი შეიცავს მთრიმლავ ნივთიერებებს. საერთოდ, როდოდენდრონები შხამიანი მცენარეებია, მათი ფოთლების ნაყენი სამკურნალო თვისებებისაა, ოღონდ მათი მიღება მხოლოდ მცირე დოზებით შეიძლება. დეკა შარდმდენია და წნევის დაწევისათვის გამოიყენება.

დვალურა

POLYGONUM BISTORTA L

აჭ. დვალური. მესხ. უზუნჩიჩაგ: სვან. ქუჩუჩილ; საბა. ანჯუბარი.

დვალურა მრავაწლოვანი ბალახოვანი მცენარეა. აქვს მსხვილი, გველისებურად დაკლაკნილი ფესურა. ფესურიდან გამოდის მრავალი წვრილი ფესვი. ღერო რამდენიმეა, სწორმდგომი, შიშველი, დაუტოტავი. ღეროს სიმაღლე 30-80სმ-ია. ფოთლები მოგრძო-კვერცხისებურია ან ფართო-ლანცეტისებური, ფუძესთან მომრგვალებულია ან ნისკარტისებური. ღეროს ფოთლები უფრო წვრილია, მორიგეობითი. ფოთლები ზემოდან მუქი-მწვანეა, ქვემოდან უფრო ღიაა, ნაცრისფერ-მწვანე. ყვავილები წვრილია, ხშირად ვარდისფერი; შეკრებილია ყლორტის ბოლოებზე ოვალურ ან ცილინდრულ თავთავისებურ ყვავილედად. ნაყოფი სამკუთხა მუქი-მურა კაკლუჭაა. ყვავილობს მაის-ივლისში. ნაყოფი მწიფდება ივნის-ივლისში. ფესურა შეიცავს მთრიმლავ ნივთიერებებს, ასკორბინის, გალის და ელაგის მჟავებს, კატეხინს, ოქსიმეთილანტრაქინებს, სახამებელს.

ხალხური მედიცინა დვალურას ფესურას იყენებს შინაგანად კუჭის წყლულოვანი დაავადებების, ფაღარათის, ნაღვლ-კენჭოვანი დაავადებების დროს. გამოიყენებენ გარეგანადაც, სისხლდენის დროს, სავლებად ხმარობენ კბილის ტკივილის დროს. მისი აბაზანები ეფექტურია ჭრილობებისა და წყლულების მოსაბანად. დვალურას ფესურას მონახარში გამოიყენება როგორც შემკვრელი საშუალება კუჭ- ნაწლავის მწვავე და ქრონიკული დაავადებების, პირის ღრუს ლორწოვანი გარსის ანთების დროს.

დიდბაია, ჭყანტა

Caltha

მოხევ. ბაყაყის ყვავილი.

მცენარეთა გვარი ბაიასებრთა ოჯახისა. მრავალწლოვანი ბალახებია. აქვს დიდი, კაშკაშა ყვითელი ყვავილები, ფოთლურა ნაყოფი. მისი 20-მდე სახეობა გავრცელებულია ჩრდილოეთ ნახევარსფეროს ზომიერ და ცივ სარტყელში. საქართველოში გვხვდება 2 სახეობა: Caltha palustris და Caltha polypetala, რომლებიც იზრდებიან დაჭაობებულ ან ტენიან სარტყელში, იშვიათად — უფრო დაბლაც. Caltha polypetala-ს არეალი კავკასია-წინა აზიით შემოიფარგლება, ხოლო Caltha palustris — უფრო ფართოდაა გავრცელებული — მთელ პოლარქტიკულ სამყაროს მოიცავს. აგროვებენ მცენარის ზედა ნაწილს. მას ჭრიან ყვავილობის დროს. შეიცავს ანემონინს, პროტეანემონინს, ქოლინს, კაროტინს, კვერცეტინს, ვიტამინ С-ს, ალკალოიდებს, გლიკოზიდებს, ეთერულ ზეთს. არეგულირებს ნივთიერებთა ცვლას, აქვს ციებ-ცხელებისა და ცინგის საწინააღმდეგო თვისებები. ხმარობენ დიათეზის, სისხლნაკლულობის, გაციების შემთხვევაში. იყენებენ ნაყენის ან ან ნახარშის სახით.

დიდგულა

ქართლ., კახ., აჭ. დუდგულა; ზემ. იმერ. ხეკრო, გულყრუ. გულყურო; ქვემ. იმერ. ანწლი; ლეჩხ. ხეღრუე; რაჭ., ლეჩხ. ხეყრუა; ოკრ., ქვემ. რაჭ. ხრეკოლა, ხრიკოლა; გურულ. ხელთოფა, თხიფსელა; აჭ. სართოფელა; ერ. ყრუა ხე; ჩ. თოფჩი; ჭან. კამპაა, კამპარა; მეგრ. თახვანტია, თახვანტიაშ ჯა, ხინთობალაში ჯა, ინჭირაია, ჩვაჩვაბე, ჩიჩვაბი, გეყრუაი, თვეფილა, თოფრა; სვან. გეყრუი, თვეფილა, თოფრა.

დიდგულა მსხვილი ბუჩქია კენტფრთიანი ფოთლებით, წვრილი, სურნელოვანი, მოყვითალო-მოთეთრო ყვავილებით. ცალკეული ყვავილები მჯდომარეა ან სხედან მოკლე ყუნწებზე. ჯამი ხუთკბილიანია, ნაყოფი შავია, კურკიანი. დიდგულა გვხვდება ფოთლოვანი ტყეების ქვეტყეებში, ბუჩქნარის ბარდებში, ხშირად ნახავთ ბაღებსა და პარკებში. ნედლეულად ძირითადად იყენებენ ყვავილებს. აგროვებენ მთელ ყვავილედს მათი სრული გაშლის შემდეგ. აშრობენ ჩრდილში, შემდეგ კი, ხეხავენ ცხრილზე ყვავილის ყუნწის მოსაცილებლად. ნედლეულის შეგროვებისას შესაძლებელია შეყვეს მყრალი დიდგულა, რომლის მტვრიანები წითელი ფერისაა, აგრეთვე წითელი დიდგულა. წითელი დიდგულას ყვავილები უფრო პატარა ზომისაა, მომწვანო; ბუსუსიანი ყვავილის ყუნწით. ცნობილია, რომ ყვავილი შეიცავს ოფლმდენ გლიკოზიდს, ფლავონურ გლიკოზიდ რუტინს, ეთერზეთის კვალს. გლიკოზიდი სამბუცინიგრინი აღმოჩენილია მხოლოდ ახალ ყვავილში, გაშრობის შემდეგ ის ორთქლდება. დიდგულას პრეპარატებს იყენებენ როგორც ოფლმდენ საშუალებას გაცივების, ქრონიკული ბრონქიტის, ბრონტოექტაზების დროს. ასევე იყენებენ გრიპისა და ანგინის საწინააღმდეგოდაც. მისი პრეპარატები გამოიყენება აგრეთვე ღვიძლის ზოგიერთი დაავადების, ხოლო როგორც შარდმდენი საშუალება - თირკმლის დაავადების დროს, თუ თან ახლავს შეშუპება. ხალხურ მედიცინაში დიდგულას ყვავილს იყენებენ როგორც ოფლმდენ საშუალებას. ყვავილი შედის აგრეთვე ოფლმდენი ჩაის შემადგენლობაში. ყვავილის ნახარშს ივლებენ პირის ღრუსა და ცხვირ-ხახაში ანთებითი პროცესების, რინიტისა და ანგინის დროს. იყენებენ საფენების სახით დამწვრობის, ჭრილობებისა და ძირმაგარების დროს, მიოზიტების, ნევრალგიისა და სახსრების ტკივილებისას. ბუასილის დროს რეკომენდებულია ყვავილის ნაყენის ან ნახარშის აბაზანის მიღება. დიდგულას ნაყოფს ხალხურ მედიცინაში იყენებენ როგორც სუსტ საფაღარათო, ხოლო ქერქის ნახარშს - როგორც ოფლმდენ და შარდმდენ საშუალებას.

დიდი კამა

Foeniculum vulgare Mill

კახ. ვირგლა–კამა; ქიზიყ. ცერეცო; დასავლ. კამა.

საქართველოში ფართოდ კულტივირებული ერთ ან ორწლიანი მცენარეა. მიეკუთვნება ქოლგოსანთა ოჯახს.უფრო გავრცელებულია Anethum graveolens . ფოთლები ღრმადაა დანაკვეთილი. სურნელი მკვეთრი. ყვავილედი რთული ქოლგაა. დიდი კამას ნაყოფები გამოიყენება არომატული წყლის, არომატული სპირტის, სიროფების და სიროფების და სამკურნალო ჩაის დასამზადებლად.

დიდი ხვართქლა, დედოფლის კაბა

Convolvuli sepium herba : Herba Convolvuli sepium.

ქართლ. დედოფლის კაბა; ერწო ფათალა; მთიულ. ზარავანდი; კახ., იმერ., გურ. გრამაფონა; იმერ. ხვიარა; ჭან. მშარდი; მეგრ. გუგული, კუკუ; სვან. ნახერწელ, ნაწერხელ.

გრძელღეროებიანი ხვიარა მცენარე. ფოთლები მოგრძო-კვერცხისებურია ან სამკუთხა. აქვს მოზრდილი, წითელი ან ვარდისფერი ყვავილები. ყვავილობს მაისიდან სექტემბრამდე. შეიცავს ფისებს და მთრიმლავ ნივთიერებებს. ხალხურ მედიცინაში იყენებენ დამარბილებელ საშუალებად მუცლის ტკივილისა და მეტეორიზმის დროს, ჭრილობების შესახორცებლად,

დიდყვავილა მაგნოლია

Magnolia grandiflora L.

მარადმწვანე, ხშირფოთლიანი, პირამიდისებური ხე. აქვს ტყავისებური ფოთლები, დიდი, თეთრი და არომატული ყვავილები. ნაყოფი ელიპსური მრავალფოთოლაა. თესლები შავი და მსხვილია. ყვავილობს მაისიდან სექტემბრამდე. თესლები მწიფდება ნოემბერში. სამკურნალოდ იყენებენ ფოთლებს, რომლებიც შეიცავს ეთერულ ზეთს, ეთერს, ფენოლს, კარბონულ ნართებს, ცინეოლს, ციტრალს, ტერპენებს. თესლებში არის ეთერული ზეთი. მისი ფოთლების ნაყენი ავლენს ჰოპოტენზიურ თვისებებს და იყენებენ ჰიპერტონიული დაავადებების ადრეულ სტადიაზე.

დიდჯამა ფურისულა

ქართლ. ნიფხვისტოტა, ფანდურიკი; ქვემ. ქართლ. გოგრის ყვავილი; სამხ. ფურისელა; წალკა ამაღლების ყვავილი; თუშ. გუგუტას მუხლა; ფშ. ლუსუმა; მესხ. უზუნდარა.

მრავალწლოვანი ბალახოვანი მცენარე მსხვილი ფესვით და 10 ან მეტი ყვავილედით. ფოთლები სიგრძეში აღწევს 40 სმ-მდე. ყვავილები ღია ყვითელია. ნაყოფი კოლოფია. მცენარე გამოიყენება ხალხურ მედიცინაში. ფოთლების ნაყენი და ნახარში იხმარება ნევრალგიაში, ნიკრისის ქარების, რევმატიზმის, უძილობის, ხველის, ავიტამინოზების სამკურნალოდ.

დილხამი

მთიულ. დილხამა; აჭ. ჭარბადელი; საბა. ჭარბატელა.

15-80 სმ-მდე სიმაღლის მრავალწლოვანი ბალახოვანი მცენარე. აქვს მოწითალო ღერო. ღერო და ფოთლები თითქმის შიშველია, თუცა აქვთ ოდნავ შესამჩნევი რბილი ბეწვი. ფოთოლი მოგრძო-კვერცხისებურია. ყვავილები მჭიდროდაა შეკრული. წვერო იისფერია. ყვავის ივნის-სექტემბერში. ნაყოფი კოლოფია. აქვს ანთების საწინააღმდეგო, გამაყუჩებელი და დამამშვიდებელი თვისებები. იყენებენ ციებ-ცხელების, თავის ტკივილების დროს. გარეგანად იყენებენ სავლებად პირის ღრუში, ყელში - ხმის ჩახლეჩისას. ბავშვების საბანაოდ იხმარება ნახარში. იყენებენ ცოფიანი ცხოველების ნაკბენის სამკურნალოდ.

დიყი

Heracleum

ქართლ. ხელახაში; ქვემ. ქართლ. დიყინა; ჯავახ., მესხ., სამხ. თელახარში; გურ., აჭ. თილახარჩილა; ჩილახარჩილა; იმერ. დიყა; რაჭ. მდიყი; აჭ. დილყა; ლეჩხ. ქოლგანა, ჩინჩვლა; ინგ. დუყ, დიყვი; ჭან. მთუთი ბული; მეგრ. დიცე, ფალახარჯი, ღოღე, ღოღელია; სვან. ლახვაშ ჩიჩვლა, ჩიჩვლა.

მცენარეთა გვარი ქოლგოსანთა ოჯახისა. მაღალი ორ- და მრავალწლოვანი ბალახებია. აქვს დიდი ზომის დანაკვთული და მთლიანი ფოთლები, თეთრი, მომწვანო-ყვითელი ან ვარდისფერი რთულ ქოლგა ყვავილედებად შეკრებილი ყვავილები. 70-ზე მეტი სახეობა გავრცელებულია ძირითადად აღმოსაველთი ნახევარსფეროს ზომიერ სარტყელში; მხოლოდ 1 სახეობა ჩრდილოეთ ამერიკაში. კავკასიაში 25 სახეობაა; საქართველოში — 21, რომელთაგან 6 საქართველოს ენდემია, 8 — კავკასიისა. იზრდება უმეტესად ტყისა და სუბალპურ სარტყელში. საქართველოს სუბალპურ მაღალბალახეულში ფართოდაა გავრცელებული სოსნოვსკის დიყი (Heracleum sosnowskyi) და მანტეგაცის დიყი (Heracleum mantegazzianum). დიყი სასილოსე და დეკორატიული მცენარეა. მის ნორჩ ყლორტებს მთის მოსახლეობა საჭმელად იყენებს. ფოთლები და ნაყოფი მდიდარია ეთერზეთებით. ზოგიერთი სახეობა შეხებისას კანს აღიზიანებს და წყლულს აჩენს. დიყი ავლენს შემკვრელ, ნაღველმდენ, დამარბილებელ, სპაზმოლიტურ, ანთების საწინააღმდეგო, ტკივილგამაყუჩებელ, ანტიმიკრობულ, ამოსახველებელ, ანტისეპტიკურ თვისებებს. ხალხურ მედიცინაში იყენებენ დამამშვიდებლად. მადის აღმძვრელად, კრუნჩხვების საწინააღმდეგო საშუალებად; კანის დაავადებისას -წყლულების მოსაბანად.

დრიადი, კაკბის ბალახი

Dryas

კაკბის ბალახი. მარადმწვანე გართხმული ბუჩქოვანი მცენარეების გვარი ვარდისებრთა ოჯახისა. 10-ზე მეტი სახეობა გავრცელებულია არქტიკულ და სუბარქტიკულ რაიონებში, ჩრდილო ზომიერი სარტყლის მაღალმთიანეთში ევრაზიასა და ჩრდილოეთ ამერიკაში. საქართველოში ერთადერთი სახეობაა — კავკასიის ენდემი Dryas caucasica. კაკბის ბალახს იყენებენ „ალპური გორაკების“ მოსაწყობად.

დროზერა, ცვრიანა

drosera

ცვრიანა, მრავალწლოვანი (იშვიათად ერთწლოვანი) მწერიჭამია მცენარეების გვარი დროზერასებრთა ოჯახისა. მისი ფესვთანა, როზეტად შეკრებილი ფოთლები მოფენილია ჯირკვლოვანი ბუსუსებით, მაგრამ გამოყოფილი წებოვანი წვენის საშუალებით მცენარე იჭერს და ინელებს მწერს. დროზერას 90-მდე სახეობა, არქტიკის გარდა, ყველგანაა გავრცელებული; სახეობათა უმრავლესობა ავსტრალიასა და ახალ ზელანდიაშია. საქართველოშიც გვხვდება 4 სახეობა. დროზერა იზრდება ტორფიან ჭაობებში. ცვრიანა უძველესი სამკურნალო საშუალებაა. იყენებენ მის მიწისზედა ნაწილს, რომელიც შეიცავს ბევრ ფიზიოლოგიურად აქტიურ ნივთიერებას: პლიუმბაგინს, დროზერონს, ფლავონოიდებს, ასკორბინის, ბენზონის, ლიმონის, ვაშლის და სხვა მჟვებს. ცვრიანას პეპარატებს აქვთ მკვეთრად გამოხატული ამოსახველებელი, ბაქტეროციდული და სპაზმოლიტური თვისებები. იყენებენ სასუნთქი ორგანოების, ხველის, გაციებების, ფარინგიტის ტუბერკულოზის, ბრონქიტების შემთხვევაში; ჰომეოპატიაში.

დუგუმი

Ranunculus muricatus

ლეჩხ. ქარწამალი.

მრავალწლოვანი ბალახოვანი მცენარე. იზრდება 20—50 სმ. ქვედა ფოთლები გრძელია 5—10 სმ, თითისებური; ზედა ფოთლები-მჯდომი, სამნაწილა, ხაზოვანი, კბილანა; ყვავილები ნათელი ყვითელი; მაყოფი კაკალი. თაფლოვანია. გამოიყენება დამწვრობების, ჭრილობების, ფურუნკულების, თავის ტკივილების, ტუბერკულოზის სამკურნალოდ. ხალხური მედიცინა, როგორც ლეჩხუმური სახელწოდება გვიჩვენებს, იყენებს ქარების სამკურნალოდ.

დურიო

Durio zibethinus

დიდი ზომის (45 მ-მდე სიმაღლის) მარადმწვანე ხე ბომბაქსისებრთა (ბაობაბისებრთა) ოჯახისა. მისი ორსქესიანი ყვავილები შეკრებილია ფარისებრ ყვავილედად. ნაყოფი 3 კგ-მდე იწონის და დაფარულია მსხვილი, მაგარი ქაცვებით. ველურად იზრდება კალმანტანისა და სუმატრის ტყეებში, მალაკის ნახევარკუნძულზე. აშენებენ სამხრეთ-აღმოსავლეთ აზიასა და ინდოეთის სამხრეთ ნაწილში. ნაყოფის ტბილობს ნივრის სუნი აქვს, ხმარობენ საჭმელად.

დურღენი

Anabasis aphylla L.

20-80 სმ სიმაღლის ნახევრადბუჩქია. აქვს მსხვილი და მძლავრი ფესვი, შიშველი ტოტები, ფოთლები არა აქვს. სამაგიეროდ აქვს ბუსუსები. ყვავილები წვრილია. ნაყოფი წვნიანია. ყვავილობს ივლის-აგვისტოში. ძირითადად იყენებენ ალკალოიდების მისაღებად. მთავარი პროდუქტია ალკალოიდი ანაბაზინი, რომელიც კარგად იხსნება წყალში. გარდა ამისა შეიცავს აფილინს, აფილიდინს, ლუპინინს, ოქსიაფილინს, ოქსიაფილინდინს, ორგანულ მჟავებს, კალიუმს, ნატრიუმს, იშვიათ ნივთიერებებს. გარკვეული დოზებით იგი აღიზიანებს ცენტრალურ ნერვულ სისტემას, აძლიერებს სუნთქვას, ამაღლებს არტერიულ წნევას. მისგან იღებენ ნიკოტინის მჟავას.